Oidipus Rex, Sofokles’in ilk kez MÖ 429 civarında sahnelenen bir Atina tragedyasıdır. Oidipus efsanesinin kökeni ve yaşı belirsizdir. Bilinen en eski kaynak M.Ö. 7.yy’da Homeros tarafından yazılmış Odysseia destanıdır. Burada Odysseus, Hades’i ziyaret eder ve birçok hayalet ile karşılaşır.
“Oidipus’un anasını gördüm, güzel Epikaste’yi, bilmeden büyük bir suç işlemiş, evlenmişti oğluyla, Oidipus öldürmüştü babasını ve koynuna girmişti anasının, tanrılar da açıklamıştı bunu insanlara ansızın. Oidipus yönetti gene de Kadmosoğulları’nı güzel Thebai’de, amansız tanrıların buyruklarıyla acılar çeke çeke. Epikaste’yse engin kapılı Hades’e inmişti kaygı içinde, yüksek damından sarkıttığı kemende bağlayıp kendini, bir sürü de bela bıraktı arkada Oidipus’a, ne kadar bela gelirse anasının öcünü alan perilerden, hepsini…”
Homeros, Odysseia 11. Bölüm
Odysseia destanında, Oidipus gözlerini kör etmez ve sürgün etmez. Bunlar Sofokles’in trajedisine aittir. Yine M.Ö. 8yy’da yazılmış Oidipodeia destanı, Oidipus’u anlatmasına rağmen, günümüze çok az kısmı ulaşmıştır.
Başka bir yazar olan Aiskhylos, M.Ö. 467 yılında Thebai Üçlemesinde aynı konuyu ele alır. Bu tragedya oyunlarının adı sırasıyla, Laios, Oidipus, Yediler Thebai’ye Karşı‘dır.
Sofokles ise Oidipus trajedisini kronolojik olarak üç trajedi oyununda ele alır. Bu oyunların isimleri sırasıyla, Oidipus Rex, Oidipus Kolonos’ta ve Antigone‘dur.
İlk önce Oidipus’tan başlamak üzere diğer iki kitabından özetini sırasıyla ele alacağız.
Hikayenin Öncesinde Olanlar ve Kısa Özet
Laios, babası Labdakos’un ölümünden, kral naibi Lycus tarafından yetiştirilir. Ancak taht Amphion ve Zethus kardeşler tarafından ele geçilir.
Yine de Kadmos’un ailesinden birinin tahta geçmesini isteyen Thebaililer, Laios’u kaçırırlar. Amphion ve Zethus kardeşler, Lycus’u öldürür ve Thebai’nin kralı olurlar.
Ayrıca bakınız: Thebai Kralları: Lanetli Bir Soy
Laios’u Pisa Kralı Pelops’a götürürler. Ancak Laios burada Pelops’un (Tantalos’un oğlu, Peloponnes’e adını veren) oğlu Khrysippos’u kaçırarak ona tecavüz eder. Laios’un ilk pederastik tecevüzcü olduğu düşünülmektedir. Bu yüzden Pelops’un lanetine uğramıştır.
Amphion ve Zethus öldükten sonra geri gelip Thebai tahtına oturur. Thebai’de Spartoi soyundan gelen Menoeceus’un kızı Jacosta ile evlenir. Ancak Delphi’den ona bir kehanet gelir. Bu kehanete göre eğer çocuğu olursa; o çocuk kendisini öldürecek ve annesi ile evlenecektir. Ancak bir gece, sarhoşken Laios, Jacosta ile beraber olur ve bir çocukları olur. Laios, çocuğu öldürmesi için bir çobana verir. Çoban, çocuğa acır ve onu Korinthoslu başka bir çobana verir. Bu Korinthoslu çoban ise, çocuğu olmayan Korinthos kral Polybos ve kraliçe Merope’ye çocuğu evlatlık verir.
Oidipus, büyüyüp kahine danıştığında kendi hakkındaki kehaneti öğrenir. Babasını öldürüp, annesiyle beraber olacaktır.
Bu yüzden Korinthos’u terk eder. Yoldayken Kral Laios’la karşılaşır ve yol kavgası dolayısıyla onu öldürür. Böylece kehanetin ilk aşaması gerçekleşmiş olur.
Şehri sfenks ele geçirmiştir. Sfenksin başı kadın, bedeni ise kanatlı bir aslandır. Thebai’de agorada oturur ve gelip geçene bilmece sorar.
“Yeryüzünde iki ayağı, dört ayağı ve üç ayağı olan ve tek bir sese sahip bir şey yaşamaktadır, yeryüzünde sürünen, gökte uçan, denizde yüzen bütün canlılar arasında bir tek o biçim değiştirir. Ancak fazla ayaklarını (dört ayağını) kullanarak yürüdüğünde, uzuvları en yavaş hareket eden gene odur, bil bakalım bu nedir?!”
Bilmecesine doğru cevap veremeyenleri yutar. Oidipus doğru cevabı bulur: “İnsan! yeryüzünde bebek olarak önce iki eli ve ayakları üzerinde (dört ayak üzerinde) hareket eder; ancak yaşlanınca iki ayağının yanı sıra bir de üçüncü ayak olarak baston kullanır ve yaşlılık belini büktüğü için neredeyse kafasını bile kaldıramaz.” Bu cevap üzerine sfenk uçurumdan atlar.
Oidipus, dul kalmış kraliçe ile evlenir. Kehanetin ikinci kısmı da gerçekleşir.
Yıllar sonra şehre kıtlık ve salgın felaketi gelir. Çünkü, önceki kral Laios’un katili henüz cezalandırılmamıştır. Oidipus, halkını kurtarmak için katili arar ve acı gerçekle yüzleşir. Bunu öğrenen annesi ve eşi kendini asar. Oidipus ise gözlerini kör ederek sürgüne gider.
Laios, kendisine misafirperver davranan Pelops’un oğluna tecavüz ettiğinden ya da Kadmos’un Harmonia ile evliliğinden ya da Kadmos, Ares’in yılanını öldürdüğü için bu soy lanetlidir. Dolayısıyla bu soydan her bir birey, hep trajik bir sona sahiptir.
Psikolojide Oidipus Kompleksi
Sigmund Freud, Oidipus kompleksi modelini, Sofokles’in oyununu değil de Hamlet’i izledikten sonra oluşturmaya başlamıştır. Psikanalize göre, kızlar babalarına, erkekler annelerine ilgi duyarlar. Bu yüzden kız çocukları için anne, erkek çocukları için baba rakiptir. Kızların babalarına olan ilgisinin adıda yine bir mitolojik hikaye olan ve Sofokles’in yazdığı tragedyalardan biri olan Elektra’dan gelir. Elektra Kompleksi olarak anılır.
Karakterler
- Oidipus – Thebai Kralı ve Laios’un oğlu
- Rahip – Zeus’un rahibi
- Kreon – İokaste’nin Kardeşi
- Koro – 15 Thebailiden oluşan grup
- Teiresias – Thebaili kör kahin
- İokaste – Laios’un karısı, Oidipus’un hem eşi hem de annesi
- Haberciler
TRAGEDYANIN ÖZETİ
1. Epeisodion
Oidipus’un rahiple konuşması ile başlar. Rahip ona toprağın ürün vermediğini, kadınların çocuk doğuramadığını, veba salgını geldiğini anlatır.
Oidipus, her şeyden haberdar olduğunu, bu yüzden eşinin erkek kardeşi Kreon’u Pythik evlerine gönderdiğini söyler. (Apollo, Delphoi yakınındaki tapınağı kurmadan önce Python adındaki dragon’ı öldürmüştür. Buradaki kehanet yerlerine Pythik evler denir.)
Kreon sahneye girer. Ülkenin başına gelen felaketin sebebi önceki kral Laios’un cinayetidir. Bu felaketten kurtulmak için suçluyu sürgün etmeli veya yerde kalan kanın karşılığı anlınmalıdır. Önceki kral kehanet almak için yola çıkmış bir daha dönmemiştir. Olaya tanık olan ve korkup kaçan kişi dışında, herkes ölmüştür. Şehirlerine o zamanlar musallat olmuş sfenks dolayısıyla, ülke bu cinayeti aydınlatamamıştır. Oidipus, eski kralın iktidarına ve karısına sahiptir. Katili bulacağına dair söz verir.
2.Epeisodion
Teiresias isimli şehrin kör kahini girer sahneye. Oidipus, ondan katili bulması için yardım ister. Kahin, ona gerçeği söylemek istemediğini belirti. Ama Oidipus söylemesi konusunda ısrar eder. Çünkü aksi takdir de katilin o olduğunu düşünecektir. Bu tehdit üzerine kahin, katilin Oidipus’un kendisi olduğunu söyler. Kendisinin nasıl bir felaket içerisinde olduğunu göremediğini ekler.
Oidipus, bu iftirayı karısının kardeşi Kreon’un düzenlediğini düşünür. Çünkü tahtına göz dikmiştir. Oidipus, şehre geldiğinde Sfenks (üstü kadın, altı aslan) insanlara bilmece sormakta ve bilemeyen herkesi öldürmektedir. Oidipus bilmeceyi çözerek, sfenksi def etmiş, kral ise faili meçhul bir şekilde öldüğü için, kraliçe ile evlenerek Thebai tahtına oturmuştur.
Teresias, Oidipus’un anne ve babasınından gelen çifte lanet altında olduğunu, gözlerinin yakında görmeyeceğini, çünkü yaptığı evliliği öğrenince çıldıracağını söyler. Oidipus’un soyu ortaya çıktığında mahvolacaktır. Eski Kral Laios’un katilinin burada olduğunu, kendi çocuklarının hem kardeşi hem babası olan, onu doğuran kadının hem oğlu hem de kocası olan, babasının karısıyla yatan ve öz babasını öldüren kişidir. Bu kişi ortaya çıktığında kör olacak ve sürgüne gidecektir. Bunları söyledikten sonra Teresias sahneden çıkar.
3. Epeisodion
Kreon, Oidipus’un tahta gözünü diktiğine dair korkunç suçlamalarını işitip gelmiştir. Oidipus’un görüşüne göre Kreon, Teresias’ı göndermiş ve kendisini suçlaması için onunla anlaşmıştır. Çünkü iktidarında gözü vardır. Kreon böyle bir şey olmadığını açıklar ve ona Pythia’ya gitmesini ve gerçeği oradaki kehanetlerle öğrenmesini önerir.
İokaste (Oidipus’un karısı) sahneye girer ve ikisini, laf kavgasıyla dalaştıkları için azarlar.
İokaste ile Oidipus başbaşa kalır. İokaste, bir zamanlar şehrin kahinlerinin, Laios’a doğacak oğulları tarafından üç yollu kavşakta öldürüleceğini söylediklerini aktarır. Bu yüzden çocuk doğar doğmaz ayak bileklerinden bağlanıp, ıssız bir yere bırakılması için birine verilmiştir. Yine de Laios, üç yollu kavşakta birkaç yabancı hırsız tarafından öldürülmüştür.
Oidipus, duydukları karşısında dehşete düşer ve cinayetle ilgili daha fazla şey sorar. Sadece bir köle, o olaydan kurtulmuştur. O da, Oidipus ülkenin başına geçince, kraliçeye uzaklarda sürülerin başına gönderilmesi için yalvarmıştır.
Oidipus, babasının Korinthoslu Polybos, annesinin ise Merope olduğunu anlatır. Ancak bir gün ziyafette biri iyice sarhoş olup ona evlatlık olduğunu söylemiştir. Oidipus buna çok kızmış, ertesi gün annesi ve babasına böyle bir durumun olup olmadığını sormuştur. Lakin, ailesi inkar etmiştir. Yine de Oidipus ikna olmamış, Pythia’a giderek kahinlere danışmıştır. Kahinler ona öz babasını öldüreceğini, annesi ile evleneceğini, herkesin tiksineceği bir soy meydana getireceğini söylemiştir. İşte bu kehanetten kaçmak için Korinthos topraklarını bir daha dönmemek üzere terk etmiştir.
Ancak bir üç yol ağzına geldiğinde, tellal ile tayların çektiği arabaya binmiş bir adamla karşılaşmıştır. Adam onu zorla yolun kenarına itip, arabayı üzerine sürünce kavga çıkmış ve herkesi öldürmüştür. Şimdi İokaste’nin anlattıkları ile Laios’u kendisinin öldürdüğünden korkmaya başlamıştır. En iyisi, olaya tanık olan çobanı çağırmaktır.
4. Epeisodion
Bir haberci gelir. Haberci kraliçe Iokaste’ye, Oidipus’un babası Korinthos kralı Polybos’un öldüğünü ve Oidipus’un kral olacağını söyler. Hemen Oidipus’u çağırır ve kocasına haberi verir. Yıllardır öldürmekten korktuğu adam eceliyle ölmüştür. Oidipus, kehanetin gerçekleşmediğine sevinir. Ama haberci durumu anlayamaz ve kehaneti sorar. Oidipus, babasını öldüreceği ve annesiyle beraber olacağı kehaneti yüzünden Korinthos’tan ayrıldığını ona anlatır. Bunun üzerine haberci, Oidipus’a öz babasının Polybos olmadığını söyler. Oidipus bunu nereden çıkardığını sorar.
Haberci onu bir zamanlar Thebai kralı Laios’un çobanından Kithairon’un ormanlık vadisinde bebekken aldığını ve çocukları olmayan Korinthos kralına verdiğini anlatır. Bizzat kendisi, Oidipus’un hayatını kurtarmıştır. Onu ayak bileklerinden bağlanmış şekilde bulduğu için ona ayağı şiş anlamına gelen Oidipus adı verildiğini de belirtir.
Oidipus hemen Iokaste’den o çobanı bulmasını ister. Ancak Iokaste bu araştırmayı kesmesini ister. Bunun üzerine, Oidipus çobanı bulması konusunda ısrarcı olur. Böylece, Iokaste olanlara kederlenerek sahneden çıkar.
5. Epeisodion
Sahneye bahsedilen Laios’un çobanı girer. Oidipus, haberciye kendisini bebekken ona veren çobanın bu olup olmadığını sorar. Haberci, çobanın o olduğunu doğrular. Çoban, haberciye bir zamanlar çocuk verdiğini itiraf etmez. Haberci ise verilen çocuğun Oidipus olduğunu söyler. Oidipus çok sinirlenir ve verdiği çocuğun yani kendisinin kime ait olduğunu sorar. Çoban gerçeği söylemeye korkar, ama sonunda itiraf eder. Çoban, çocuğu Iokaste’nin çocuğunu, ondan öldürmek üzerine almıştır. Çünkü kenahete göre çocuk babasını öldürecektir. Ancak çocuğa merhamet edip onu öldürememiş ve Korinthoslu çobana vermiştir.
Birden Oidipus her şeyi kabullenir. Çünkü tüm kehanetler gerçekleşmiştir. Doğmaması gerekirken doğmuş, evlenmemesi gereken kişiyle evlenmiş ve öldürmemesi gereken kişiyi de öldürmüştür.
6. Epeisodion
Haberci, kraliçe Iokaste’nin intihar ettiğini haber verir. Oidipus delirek saraya daldığında, Iokaste’nin odasına girmiş ve onu kendini asmış bir şekilde bulmuştur. Sonra da elbisesindeki altın iğneleri söküp, kendi gözüne saplamıştır. Artık bu sarayda kalamayacağını, ülkeyi terk edeceğini haykırmaktadır.
Oidipus sahneye girer. Artık kördür. Gözlerinden kanlar akıyorken, durumuna ağıt yakar. Sonra sahneye Kreon gelir. Oidipus, ülkenin başına gelen felaketleri önlemek için sürgüne gideceğini söyler. Sahneye kızları girer ve onların kaderine kahrolur. Oidipus, sürgüne gitmek için sahneden çıkar.
