Dionysos ya da Bakkhos, daha sonra Romalılar tarafından Bakhos-Liber olarak saygı görmüştü. Özellikle şarabın, bitki örtüsünün, düşkünlüğün, eğlencenin, çılgınlığın ve vahşi tutkunun Olimposlu tanrısıydı. Genellikle efemine, uzun saçlı bir genç ya da yaşlı, sakallı bir tanrı olarak tasvir edilir. Sembolleri arasında thyrsus (ucunda çam kozalağı olan bir değnek), bir içki kadehi ve üzüm sarmaşığından bir taç bulunur. Genellikle kendisine tanrının erkek müritleri olan Satirler ve çılgın kadın takipçileri Maenadlardan oluşan bir birlik eşlik ederdi.
O kadar etkileyici ve çelişkili bir tanrıydı ki, hakkında pek çok efsane üretildi. Tapınımı bir külte dönüştü, ritüeller ve kutlamalar yüzyıllar boyunca varlığını sürdürdü.
Peki ama Dionysos kimdi ve mitlerin ardındaki gerçekler nelerdi?
Bu yazı TheCollector sitesindeki yazıdan çevrilmiştir.
1. Dionysos’un Muğlak Kökeni
Efsane: Dionysos, Tanrıların Kralı Zeus ile Thebaili ölümlü bir prenses olan Semele‘nin oğludur. Annesi hamileliği sırasında Zeus’un yıldırımları yüzünden ölür. Henüz doğmamış bebek, babası tarafından kurtarılır. Babası Zeus, bebeği kalçasına yerleştirip doğuruncaya kadar taşıdı. Bu yüzden tanrı “iki kez doğan” olarak bilinirdi. Semele, Yunanistan’daki Thebai şehrinin kurucusu olan Kral Kadmos‘un kızıydı ve bir ölümlüydü. Kadmos, Zeus tarafından kaçırılan kız kardeşi Europa‘yı aramak için Yunanistan’a gönderilmiş bir Fenike prensiydi. Daha sonra Yunanistan’a yerleşti ve krallığını kurdu.
Gerçek: Dionysos isminin etimolojisine baktığımızda, ya babası Zeus‘a (Yunanca’da Dias, Dios) ya da tanrının ikili doğasına işaret eden iki sayısına (Yunanca’da dio) atıfta bulunan dio ve büyüdüğü yer olan Nysa Dağı‘na işaret eden -nysus- olmak üzere iki kelimeden türetildiğini görürüz. Tanrının ikili doğası esasen şarapla olan bağından kaynaklanır. Şarap neşe ve kutsal coşku getirirdi. Aynı zamanda acımasız ve göz döndürücü bir öfkeyi de ortaya çıkarabilirdi. Dolayısıyla şarabın ikili doğası vardı.
Dionysos’un ikiliği, sıklıkla tanrı ile erkek, erkek ile kadın, ölüm ile yaşam arasında bir yerde duruyormuş gibi görünmesiyle daha da belirginleşir. Erkek bir tanrı olarak tanımlanır, ancak her zaman etrafı önde gelen müritleri olan kadınlarla çevrilidir. Tapınımı travestiliği ve oldukça belirsiz cinsiyet rollerini içermektedir. Hem erkekler hem de kadınlar pelerinlerle örtülü uzun cübbeler giyerlerdi. Kadınlar bakkhant olarak evlerini terk edip dağ başında çılgınca dans ederlerdi. Dionysos bile cinsel açıdan biraz belirsiz görünür, uzun bukleleri ve soluk teniyle kadınsıdır. Dionysos ayrıca, diğer tanrıların çoğunun aksine, ölümlü bir kadının, Semele’nin oğludur. Daha sonra annesini yeraltı dünyasından kurtararak ölümsüz yapmıştır. Bu da onun doğuştan iki alemin, ölümlü ve kutsal olanın, yani tek tanrılı dinlerde bulunan insanın ikili doğasının oğlu olduğu anlamına gelir. Bu tema Dionysos’un ölümlü bir kadın olan Ariadne ile evliliğinde de görülür. Tanrıların birçoğunun ölümlülerle kısa süreli ilişkileri olmuştur. Dionysos bir tanesini sevmiş ve onu ilahi yapmıştır.
2. Nysa Dağı ve Hinduizm ile Bağlantıları
Efsane: Efsaneye göre babası Zeus, bebeği Nysa Dağı’ndaki perilerin bakımına emanet etmiştir. Zeus’un resmi karısı Hera, kocasının bu gayrimeşru çocuğunu hiçbir zaman kabul etmemişti. Bu nedenle çocuk Nysa Dağı Perileri‘nin bakımına bırakılmıştır. Daha sonra ergenlik çağına geldiğinde dünyanın dört bir yanını dolaşarak yerel kültürlerden bilgi ve gelenekler edinerek birçok doğu tanrısıyla ilişkilendirilmiştir.
Yolculukları onu mezhebini genişletmek için Hindistan’a götürdü. Orada iki yıl kalmış ve zaferini bir file binerek kutlamıştır. Yukarıdaki lahit, Dionysos ve takipçilerinin Hindistan’dan Yunanistan’a muzaffer bir şekilde dönüşünü betimlemektedir. Alayda Satirler, Maenadlar ve Yunanistan için egzotik hayvanlar – filler, aslanlar ve bir zürafa – yer almaktadır. Sağ tarafta, bir yılan ağaçta pusuya yatmıştır. Dionysos’un kendisi panterler tarafından çekilen bir arabanın üzerinde alayın en arkasında yer almaktadır. Lahitin kapağında soldan sağa doğru, her birinde Hermes‘in de yer aldığı üç sahne vardır. Bu sahneler, Semele’nin ölümü, Zeus’un kalçasından Dionysos’un doğumu ve bebek tanrının bakımının Nysa perilerine emanet edilmesidir. Kapağın her iki ucunda, Dionysos aynı zamanda Tiyatro Tanrısı olduğu için trajedi ve komediyi temsil eden, biri gülümseyen diğeri çatık kaşlı birer satir başı bulunur.
Gerçek: Dionysos, bir Yunan tanrısı olmasına rağmen her zaman doğulu ve yabancı olması nedeniyle dışlanmış bir tanrı olarak görülmüştür. Yunan tarihçi Herodot, Dionysos’un doğumunu M.Ö. 16. yüzyıla tarihlendirir; bu da Linear B tabletinde tanrıdan bahsedilmesi ile desteklenmektedir. Dionysos’a tapınım M.Ö. 6. binyılda, Neolitik dönemde ortaya çıkmıştır. Yunanistan’da Miken bölgesinde de kanıtları bulunmaktadır.
Nysa Dağı, Etiyopya, Yunanistan, Anadolu ve dünyanın çeşitli yerlerinde bulunur. Araştırmacıların üzerinde uzlaştığı yer ise Hindistan’daki Nysa Dağı’dır. Dionysos’un Şiva ile özdeşleşir. Nysa Dağı’nın Şiva’nın dağı olması ve Nisah, Hindu tanrısının bir sıfatıdır. Bu gerçek, Hintlilerin Dionysos’u Nysa’nın Tanrısı olarak adlandırdıklarını belirten tarihçi Philostratus tarafından da desteklenmektedir. Bu Neolitik dinin sembolleri Mısır, Anadolu, Sümer ve Orta Doğu’da, Hindistan’dan Portekiz’e kadar uzanan antik dünyanın her yerinde görülmektedir. Bu nedenle, Dionysos kültünün kalıntılarını antik dünyaya yayılmış olduğu Hindistan’da görmek sürpriz olmayacaktır.
Yunanlıların yüce Olimpos Dağı’nın yanı sıra, Dionysos da tıpkı Şiva gibi her zaman Nysa Dağı ile ilişkilendirilir. Akademisyenler tarafından, ayinleri ve sembolleri MÖ altıncı binyılda, Neolitik dönemde ortaya çıkmaya başlayan Şiva ve Dionysos’un, aynı tanrı olduğu öne sürülmektedir. Yukarıdaki Hindu resminde iki tanrı tarafından paylaşılan sembollerden birkaçı tasvir edilmiştir: yılan, Dağların Kadını, leopar derisi ve boğa.
En azından Dionysos kültü bir Doğu geleneğine aitti ve bu gelenek bugün hala modern çok tanrılı kültürlerde varlığını sürdürmektedir.
3. Dionysos ve Osiris Arasındaki Bağlantı
Efsane: Mısır Mitolojisinde, tanrılarından önce dünyayı yöneten devler Osiris’i parçalamıştır. Daha sonra Osiris’in karısı İsis’in ilahi müdahalesi ile Osiris yeniden doğmuştur. Bu ölüm ve yeniden doğuş efsanesi Yunan Mitolojisinde de yer almıştır. Dionysos da benzer bir kaderi paylaşmıştır. Zeus’un sadakatsizliği yüzünden kızgın olan ve gayrimeşru çocuğunun doğumunu hala kıskanan Hera, Titanların çocuğu öldürmesini sağlamıştır. Titanlar, Dionysos’u tıpkı Osiris gibi parçalara ayırdı. Ancak dişi tanrı ve kendisi de bir Titan olan Rhea, Dionysos’u hayata döndürdü.
Aynı mitin bir başka versiyonunda Dionysos iki kez doğmuştur. İlk bebek Titanlar tarafından öldürülmüş ama Zeus tarafından kurtarılarak yeniden bir araya getirilmiştir. Daha sonra Semele’yi aynı bebekle hamile bırakmıştır. Böylece ilk mitte gördüğümüz gibi Dionysos yeniden doğmuştur.
Gerçek: Dionysos antik çağlardan beri Osiris ile özdeşleştirilmiştir. Parçalanma ve yeniden doğuş hikayesi her ikisi için de ortaktır. MÖ 5. yüzyıl gibi erken bir tarihte iki tanrı Dionysos-Osiris olarak bilinen tek bir tanrı olarak kabul edilmiştir. Bu inancın en kayda değer kaydı Herodot‘un M.Ö. 440 dolaylarında yazdığı Tarih adlı eserinde bulunmaktadır.
“İnsanlardan önce Mısır’ın hükümdarları tanrılardı… Ülkeyi yönetenlerin sonuncusu Osiris’ti”…. o Mısır’ın son ilahi kralıydı. Osiris, Yunan dilinde Dionysos’tur.”
(Herodot, Tarih 2. 144).
Plutark, Osiris ve Dionysos’un özdeş olduğuna dair düşüncesini ifade ederken, her iki tanrıyla ilişkili gizli ritüellere aşina olan herkesin bariz paralellikleri fark edeceğini ve parçalanma mitleri ile ilişkili genel sembollerin iki farklı kültür tarafından tapınılan aynı tanrı olduklarına dair yeterli ek kanıt olduğunu belirtmiştir.
Helenistik dönemin Firavunları, Büyük İskender’in soyundan gelen Ptolemaioslar, hem Dionysos’a hem de Osiris’e doğrudan ve kutsal bir soydan geldiklerini iddia ediyorlardı. Dionysos-Osiris çifte kimliği, hem Yunan hem de Mısır halklarını yönettikleri için Ptolemaios Hanedanı’na da uyuyordu. Bu eşleştirmenin en somut örneği Romalı general Markus Antonius ve sevgilisi Kraliçe Kleopatra‘nın tanrılaştırılma töreniydi. Markus tanrı Dionysos-Osiris olurken, Kleopatra da İsis-Afrodit’in reenkarnesi olarak ilan edilmişti.
4. Dionysos-Bakkhos ve Tiyatronun Doğuşu
Efsane: Dionysos Yunan panteonunun en popüler tanrılarından biriydi. Ancak ‘yabancı’ bir tanrı olarak tanımlandığından, popülerliği kolay kazanılmadı. Din ve kültürün merkezi olan Atina’daki insanlar için Dionysos Eleutherius (Kurtarıcı), Peisistratus’un hüküm sürdüğü MÖ 6. yüzyıla kadar popülerlik kazanmamıştır. Tanrıya tapınma başlangıçta Atina‘nın dışındaki bölgede düzenlenen kırsal bir festivaldi. Dionysos’un bir heykeli Atina’ya yerleştirildiğinde, Atinalılar ona tapınmayı derhal reddetmişlerdir. Bunun üzerine Dionysos onları erkeklerin cinsel organlarını etkileyen bir salgınla cezalandırdı. Kült Atinalılar tarafından kabul edildikten sonra salgın hafiflemiştir. Atinalılar bu olayı tanrıyı onurlandırmak için şehir boyunca fallik taşıyan büyük bir geçit töreniyle kutlamışlardır.
Bu ilk tören alayı daha sonra Dionysos‘a adanmış yıllık bir ritüel olarak yerleşti. Önceleri kırsal kesimde ve Yunan dininin bir parçası olan Dionysos Bakkhos Gizemleri böylece büyük kent merkezi Atina tarafından benimsenmiştir. Daha sonra Helenistik ve Roma imparatorlukları boyunca yayılmıştır.
Roma’da Bakkhos’un en iyi bilinen festivalleri, daha önceki Yunan Dionysia uygulamalarına dayanan Bakkhanalia‘ydı. Bu Baküs ritüellerinin sparagmos ve omophagia, Dionysos’un Titanlar yüzünden çektiği acıların anısına, bebeğin ölümünün ve yeniden doğuşunun yeniden canlandırılması olarak hayvan parçalama ve çiğ hayvan parçaları yemeyi içerdiği söylenir. Bu ritüel aynı zamanda “coşku” da yaratıyordu. Sözcüğün Yunanca etimolojisi bir tanrının bir insan bedenine girmesine ve bir olmasına izin vermeyi betimler.
Gerçek: Dionysos kültü kısa sürede Yunanistan’daki en önemli kültlerden biri haline geldi. Antik dünyaya yayıldı. Atina, Akropolis kayalığının hemen altında Dionysos Eleutherius Tapınağı‘ndaki arkaik Dionysos tapınağı ve yanında Dionysos’a adanmış dünyanın en eski tiyatrosunu bulduğumuz Tanrı’ya tapınmanın merkez üssü haline geldi.
Yunan Tiyatrosu, trajedi ve komedide olduğu gibi, derin dini köklere sahipti ve Dionysos’a tapınmaya atfediliyordu.
Akropolis’in Güney Yamacı, antik dünyanın en büyük Tiyatro Festivallerinden biri olan Dionysia’ya ev sahipliği yapan, muhtemelen dünyanın en eski tiyatro yapısına sahiptir. Bugün kullandığımız sahne sanatları türlerini ve biçimlerini şekillendirmiş, öncülük etmiş ve tiyatro uygulamalarını antik dünyanın diğer pek çok bölgesine yaymıştır.
Dionysia Mart ayında düzenlenirdi. Üç gün devam eden festivalde bir gün boyunca üç trajik oyun sergilenirdi. Ardından günü tamamlamak için müstehcen bir Satir oyunu oynanırdı. Bu oyunlar, oyun yazarları arasından en iyisini seçen önemli vatandaşlar tarafından değerlendirilirdi. Kazanan oyun geleceğe aktarılmak üzere kaydedilir ve saklanırdı. Böylece Aiskhylos, Sofokles ve Euripides’in eserleri günümüze kadar ulaşmıştır. Tüm modern dillere çevrilmiştir. Bugün dünyanın dört bir yanında sahnelenmektedir. Dördüncü gün, hem vatandaşları eğlendirmek hem de hükümetin yanlışlarını eleştirmek amacıyla komedilere ayrılmıştır. Bunlar kökleri Dionysos ritüellerine kadar uzanan taşlama oyunlarıydı. En önde gelen komedi oyun yazarı, komedileri günümüze kadar ulaşmış, oldukça üretken Aristophanes’tir.
5. Dionysos ve Ariadne’nin Evliliği
Efsane: Ariadne, Girit’in ünlü Kralı Minos‘un kızı olan ölümlü bir prensesti. Atinalı kahraman Theseus, Minotor‘u öldürmek için Girit’i ziyaret ettiğinde, Ariadne görevinde ona yardım etti. Babasının karşı gelerek kahramana aşık oldu. Theseus, Minotor’u öldürdükten sonra kahramanla birlikte gemisine binip kaçtı. Nakşa Adasına vardıklarında, Theseus, kızı hala uyurken terk etti. Yabancı bir ülkede kimsesiz kalan Ariadne, Dionysos ortaya çıkıp onu kurtardığında ve karısı ilan ettiğinde büyük bir sıkıntı içindeydi. Dionysos sayesinde ölümsüz oldu. Olimpos Dağı‘na yükseldi ve birlikte beş çocukları ve mutlu bir evlilikleri oldu.
Şarabın, ayinsel eğlencelerin ve coşkunun serseri tanrısı Ariadne‘yi yasal karısı olarak kabul etti. Onu aşırı derecede sevdi. Ona duyduğu sevgi nedeniyle onu göğün yıldızları arasına ‘Ariadne’nin Tacı’, Corona Borealis takımyıldızı (Kuzey Tacı) olarak yerleştirdi.
Gerçek: Ariadne ve Dionysos, onların efsanevi aşk ilişkisi ve evlilikleri çok sayıda sanat eserine konu olmuştur. Mücevherler, heykeller ve resimler de dahil olmak üzere en seçkin antik eserlerden bazıları hala mevcuttur. Dünyanın dört bir yanındaki müzeleri süslemektedir.
Titian tarafından Ferrara Dükalık Sarayı‘ndaki Alabaster Odası için sipariş edilen ve 1518-1525 yılları arasında yapılan tablo, efsaneyi resmeden bir başyapıttır. Bakkhos, terk edilen Ariadne‘yi bulmak için korumalarıyla birlikte belirir. Theseus‘un teknesinin yelken açtığını ve tanrının ortaya çıkışıyla irkilen Ariadne’nin üzüntüsünü hâlâ görebiliyoruz. İlk görüşte aşk! İki leoparın çektiği arabasından ona doğru atlar ve bu büyük bir aşk hikayesinin başlangıcıdır. Dionysos’un kafasının üzerindeki yıldızlar, Ariadne’nin takım yıldızını sembolize eder.
Bu çok yönlü tanrının mitleri ve gerçekleri ile günümüzün dini, sosyal ve kültürel yönleri üzerindeki kapsamlı etkisine dair bu büyüleyici yolculuğu sonlandırmalıyız. Bu yüzden, Dionysos-Bakkhos‘a bir başka büyük ustanın Peter Paul Rubens‘in gözünden bakmadan edemeyiz. Rubens, yakışıklı zayıf ve genç geleneksel temsilinin aksine, yaşlı bir Bakkhos’u resmetmiştir. Rubens bunun yerine onu şişman, düşkün bir ayyaş olarak göstermiştir. Bir şarap fıçısının üzerinde tahttaymış gibi oturur. Bir bacağını bir kaplanın üzerine koyan Bakkhos, hem itici hem de görkemli görünmektedir.
SONUÇ
Yunan, Roma, Mısır ve Hint mitolojilerinde var olan ve karmaşık hikayeler anlatan bu çok yönlü tanrıyı çevreleyen efsaneler ve gerçekler vardır. Onun, insanların müthiş bir üretici güç olarak doğaya olan borçlarını ifade etme ihtiyacını temsil ederdi. Ayrıca, insanlar şenlik ve esrime hallerine neden olan ritüeller aracılığıyla onunla etkileşime girerdi. İnsanlar doğayla özdeşleşmek zorundaydı, onun güçlerini yatıştırmak ve her yıl yeniden doğuşunu kutlamak zorunda hissediyorlardı. Dionysos onlara yol gösteren ve doğayla bir olarak yaşamayı öğreten tanrıydı.
