Bakkhalar trajedisi, Euiripides’in başyapıtlarından biri olarak geçmektedir. Euripides’in ölümünden sonra ilk kez M.Ö. 405 yılında Dionysos Tiyatrosu’nda sergilenmiştir. Dionysia Şehir Festivalinde birincilik ödülü kazanmıştır.
Yunan tragedyalarında üç çeşit başlangıç vardır.
- Koro ile başlar. (Aiskhylos)
- Dialog ile başlar. (Sofokles)
- Prologos (önsöyleşi) ile başlar. (Euripides)
Euripides oyuna Dionysos’un önsöyleşisi ile başlayacaktır, nitekim koroyu oyunlarında en az kullanan da Euripides’tir.
Dionysos ve Maenadlar
Dionysos, Thebai Ülkesini kuran Kadmos’un kızı Semele’den ve Zeus’tan olma bir tanrıdır. Annesi Zeus’un tanrısal halini görmek istediği için onu doğuramadan yanarak ölmüştür, Zeus da onu bacağına koymuş ve babasının bacağından doğmuştur. İşte bu yüzden ona “iki kere doğan” anlamında Dionysos adı verilmitir.
Dionysos’un bir diğer adı Bakkhos’tur, hatta çoğu trajedi de bu ad ile anılır. Bakkhalar ise çevresindeki esrik (sarhoş) kendini tanrıya adamış kadın rahibelerdir. Bakkhos onları Bozdağ’dan (Salihli) Anadolu’dan getirmiştir. Bakkhos nereye giderse onlar da oraya gider, yarı çıplak, vücutlarına ceylan postları saran, ellerinde teflerle dans ederler. Bu trajediye de adlarını vermişlerdir. Maneadlar olarak da anılırlar.
Karakterler
- Dionysos – şarap ve üzüm tanrısı.
- Agaue – Semele’nin kız kardeşi, Dionysos’un teyzesi
- Pentheus – Agaue’nin oğlu ve Thebai Kralı
- Kadmos – Thebai’yi kuran kişidir, yaşlandığı için tahtını Pentheus’a bırakmıştır.
- Teireias – kör kahindir. (Sofokles’in Oidipus ve Antigone Tragedyalarında da geçmektedir.)
- Koro – Anadolu’dan gelmiş Bakkhalardır
- Ulak
Dionysos’un Önsöyleşisi
Oyun Thebai sarayının önünde Dionysos’un monologu ile başlar. Dionysos’un annesi Semele’nin mezarı ise asma ile örtülmüştür.
Dionysos, Kadmos kızı Semele’nin oğlu olduğunu söyler ve annesinin duman tüten mezarını asma ile kapladığını şimdi de insan kılığına girip Thebai’ye yani anne tarafından memleketine geri döndüğünü anlatır. Lidya’yı, Frigya’yı, Pers ülkesini, Arabistanı, Asya ülkelerini gezip kendi törenlerini oradakilere öğretmiştir. Buraya gelmesinin sebebi de annesinin öz kız kardeşinin Dionysos hakkında çıkardığı söylentidir. Dionysos, Zeus’un oğlu değilmiş, Semele onu ölümlü bir erkekten peydahlamıştır, Zeus’da bu yalana kızıp da öldürmüştür Semele’yi. İşte Dionysos bu yüzden Thebai kadınlarını çıldırtıp evlerinden kaçırmıştır, anasının incinen onurunu onarmalı ve bu şehre kendi töresini belletmelidir. Ancak, Kadmos yaşlandığı için tahtını Kızı Agaue’den olma torunu Pentheus’a bırakmıştır ve bu torun yani Dionysos’un kuzeni de tanrının adını ağzına bile almamaktadır. İşte Dionysos bu yüzden çok kızgındır ve Bakkhalarına Rhea Anayla Dionysos’un icat ettiği tefleri çalarak şamata koparmalarını emreder.
Koro yani Bakkhalar şarkılarını söylemeye başlarlar. Asya’dan Tmolos(Bozdağ, Salihli)’tan gelmişlerdir. Dionysos’un annesi Zeus’un yıldırımı ile çarpılıp düştüğünde, Zeus bebeği yerden alıp, kendi bacağına rahim gibi sokmuştur da Hera görmesin onu diye. Dionysos, baba tanrı Zeus’tan doğduğunda ise başına yılanlardan çelenk sarıldığı için, Bakkhalar’ında kırlarda canlı yılan yakalayıp onları saçlarına örmelerini anlatırlar. Bakkhalar hayvan derilerini kasnağa gererek davulu yaratmışlardır, Frig flütleri ile uyuşmuştur müzikleri. Ve sonra da Bakkhalar törenlerini anlatırlar.
Kadmos ile Teiresias vs Pentheus
Teiresias (Thebai’nin kör kahini) girer sahneye ve Agenor oğlu Kadmos’u çağırmalarını söyler. Kadmos ona Dionysos ayinlerini yapacağına söz vermiştir.
Kadmos gelir sahneye ve Dionysos’un kızının oğlu olduğunu belirtir ve onu yüceltmek için elinden geleni yapacağını söyler ancak Teriesias’tan kendisine bir yol göstermesini ister. Böylece ikisi dağa yürüyerek çıkıp, Dionysos’un şenliklerine katılmaya karar verirler.
O esnada yeni kral, Kadmos’un diğer kızının oğlu Pentheus telaşlı bir şekilde girer. Pentheus, bir süre kent dışında olduğunu ve döndüğünden kadınların evden kaçıp, hem de kendisinin tanımadığı bir tanrı olan Dionysos’a tapınmak için Bakkhos şenliklerine katılmasına sinirlendiğini anlatır. Hatta birkaçını yakalatıp, hapishaneye attırmıştır. Bu şenliklere katılanlar içinde kendi anası Agaue, teyzesi Autone ve İno da vardır. Üstüne üstlük bu adam kendisinin Zeus’un oğlu olduğunu iddia edip, kadınları baştan çıkarmakta imiş. Semele yani teyzesi de bu yalan yüzünden ölmemiş miydi? Ardından dedesi Kadmos ile kahin Teiresias’ın da şenliklere katılmak için yola dütüklerini görür ve iki bunağın akıllarını yitirdiğini düşünür.
Koro da Pentheus’un bu söylediklerine kızar. Kadmos, ejderhayı öldürüp dişlerini yere gömünce topraktan biten adamlar (Spartoi) çıkmıştır ve Pentheus’un da babası topraktan biten adamlardan Ekhion’dur. Tanrılara inanmayarak küstahlık etmektedir.
Teiresias da Pentheus’a kızar. İki önemli güç olduğunu bunlardan biri Demeter yani Toprak Ana, diğerinin ise Dionysos yani üzümün özünden şarabı yapan tanrı olduğunu söyler. İnsan şarapla kafayı bulur ve efkar dağıtır. Zeus, Dionysos’u kurtarıp, Olimpos’a gittiğinde Hera onu aşağı atmak istemiştir; Zeus da gökyüzünden bebek yoğurup Hera’ya verip de bir daha kurtarmıştır onu. Dionysos gün gelecek bütün Hellas’a kök salacaktır.
Kadmos da ona katılır ve Pentheus’u tanrıya ibadete davet eder. Diğer kuzeni Aktaion (Autone’nin oğlu) , Artemis’ten daha iyi avcıyım diye övündüğü için başına gelenleri hatırlatır.
Pentheus iyice sinirlenir ve o büyücüyü bulup, hapse atacağını söyleyip çıkar gider. Teiresias ile Kadmos da tanrının şenliklerine katılmaya giderler.
Dionysos ve Pentheus
Nöbetçi, Pentheus’un emri üzerine Dionysos’u getirmiştir. Ancak onun ne kadar garip olduğundan isteyerek teslim olduğundan ve hapse atılan kadınların aniden ellerindeki zincirler çözülüp, hapishanenin kapıları açılarak ormana gittiğinden bahseder.
Pentheus, Dionysos’un zincirlerini çözdürür ve onun ne kadar yakışıklı olduğunu kadınları ayartmasının da bu yüzden kolay olduğunu söyler, sonra da nereli olduğunu sorar. Dionysos’da Lidya, Sardes, Bozdağ’dan geldiğini söyler.
Pentheus törenlerin içeriğini öğrenmek ister ama Dionysos inançsızların öğrenemeyeceğini belirtir. Pentheus, karşısındakinin bir tanrı olduğunu kabul etmeyerek onun saçlarını kestirerek cezalandıracağını söyler. Dionysos ise bunu yapamacağını çünkü tanrı tarafından korunduğunu söyler. Pentheus’un adının anlamı “keder”dir ve ona pek de uymaktadır. Pentheus onu hapse atmalarını; şenliklere katılan kadınları da köle pazarında satacağını söyler. Dionysos bunu ödeyeceğini belirtir ve nöbetçilerle sahneden çıkar.
Pentheus’un Sanrıları
Thebai Sarayı depremle sarsılır. Bakkhalar, Dionysos’un başına bir şey geldi diye korkar. Dionysos çıkar gelir ve Pentheus’u nasıl aldattığını anlatır. Pentheus görsel yanılgı içerisindedir (bir çeşit sanrı) onu zincirlediğini ve onu öldürdüğünü düşünerek ilk önce boğayı boğmaya çalışır sonra da ona benzeyen bir görüntüyü bıçaklamaya çalışır.
Sahneye Pentheus girer, onu görünce iyice sinirlenir ve nasıl kaçtığını anlayamaz, hemen şehrin kapılarını kapamayı emreder. O esnada bir sığırtmaç girer.
Sığırtmaç, sabah sığırlarını otlatmaya çıktığında üç bölük esrik kadınlar görmüştür, bir bölüğün başını Pentheus’un teyzesi Autonoe, ikincisini anası Agaue, üçüncüsünü ise yine teyzesi İno çekmektedir. Kızlar toprağa vurunca şarap, su ya da süt çıkarabiliyorlardı. Pentheus nasıl olurdu da hala Dionysos’a inanmazdı. Agaue’yi yakalamaya çalışsa da, kadınlar ona saldırmış o da kaçmıştır. Ayrıca kadınların koca danaya saldırıp, parçaladığını da görmütür.
Pentheus, askeri toplama emri verir ve kadınları bu şekilde dağdan indirecektir. Dionysos, hatasından hala dönmek için geç olmadığını; tanrıya kurbanlar sunması gerektiğini söyler. Pentheus Bakkha törenlerini kendi toplumuna yerleştirmeyi kabul etmediğini söyler. Bunun üzerine Dionysos, Pentheus’a birlikte kadınların törenine katılıp, izlemeyi teklif eder.Pentheus kadın kıyafetleri giymesi gerektiğini öğrenince kararsız kalsa da kabul eder bu teklifi.
Dionysos kendi kendine konuşur. Pentheus kabul etmezse zihnini gevşeterek ona kadın fistani giydirip, Thebai içerisinde yürütecektir rezil etmek için. Ardından da kendi anasına öldürtecektir onu. Tanrıyı reddetmenin cezası budur.
Pentheus’un Ölümü
Pentheus, kadın kıyafetleri giymiştir. Sarhoştur her eyi çift görmektedir. Koro olanları anlatır sonra. Pentheus ağacın üzerinden kadınları gözetlerken Dionysos’un sayesinde Manyadlar onu fark eder. Kadınlar ve annesi onu fark eder ve saldırırlar, hatta ağacı yerinden sökerler. Annesi üzerine atlar onu öldürmek için, Pentheus üzerindekileri çıkarır kendini daha iyi göstermek için. Annesine yalvarır, onun oğlu olduğunu anlatmaya çalışır ancak kadın Bakkhos etkisi altındadır. Annesi ve teyzeleri korkunç bir şekilde onu parçalayarak öldürürler. Bütün bunları Pentheus’a eşlik eden ulak anlatır ve ekler, en iyisi tanrılara inanmaktır.
Agaue oğlunun kesik başıyla sahneye girer. Hala bir yaban hayvanı avladığını sanıyordur. Diğe Thebaili Bakkhalarda aynı şekilde sandığından, onun bu avını çok onurlu bir davranış olarak buluyorlardır.
Kadmos, Pentheus’un cesedinin parçalarını taşıdıkları sedye ile içeri girer. Kadmos olanları öğrenip, cesedin parçalarını toplattığını anlatır. Agaue hala olanların farkında değildir, babasına nasıl çıplak elleriyle avlandığını bu kafayı da saraya asmaları gerektiğini anlatır. Pentheus’un da gelip avını görmesini ister. Kadmos kızına elinde tuttuğu başı incelemesini ister ve kadın en sonunda elindeki kafanın oğluna ait olduğunu öğrenir.
Kadmos, hem onun hem de Pentheus’un tanrıya inançsızlığı yüzünden bütün bunların başlarına geldiğini, kendi oğlunu kız kardeşleri ile birlikte Aktaion’un tazılarının parçaladığı yerde parçaladığını anlatır. ( Aktaion, Autonoe’nin oğludur ve Artemis’ten daha iyi bir avcı olduğunu iddia ettiği için Artemis, onu tazılarına parçalatmıştır)
Diğerlerinin Sonları
Dionysos girer sahneye, artık insan formunda değildir. Yedi kapılı Thebai’ye geldiğini, ancak halkın onu nasıl red ettiğini, zincire vurduklarını anlatır ve bu cezayı hak etmişlerdir. Tanrı tanımaz bir şehrin yaşamamalıdır. Dionysos devam eder. Kadmos’un bir yılana dönüşeceğini, karısı Ares’in kızı Harmonia’nın ise yeryüzü ejderine dönüşeceğini söyler. İkisinin birlikte kentleri talan edeceğini ama Apollo’nun bilici ocağını talan edince sonlarının kötü olacağını, Harmonia ve Kadmos’u Ares’in kurtarıp onları Mutlar Ülkesine (bir nevi cennet) koyacağını haber verir.
Kadmos, Dionysos’a yalvarır ama Dionysos kabul etmez. Kendisini kabul etmekte geç kaldıklarını belirtir ve çıkar sahneden.
Kadmos ile Agaue kaderlerine ağır yakarlar. Kadmos, karısı ile birlikte yılana dönüşüp yurdunu talan edecektir. Agaue ile sürgüne gidecektir. Vedalaşırlar ve sahneden çıkarlar.
