Karyatidler, bir sütun veya sütun yerine mimari destek olarak işlev gören yontulmuş bir kadın figürüdür. Mimarideki asıl amacı dekorasyondur. En ünlü Karyatidler Atina, Akropolis Tepesi‘ndeki Erechtheion‘da bulunanlardır. Bu büyüleyici “Bakireler” hakkında daha fazla bilgi edinelim!
Karyatidler kapılarda, cephelerde, kornişlerde, frizlerde, çatılarda vb. yerlerde kullanılmıştır. Buna karşılık gelen erkek mimari figürü Atlas veya Telamon olarak adlandırılır! Antik mimari sanatında, özellikle İyon düzeninde, sütunların yerini genellikle parlak bir kadın formunun temsili almıştır. Dor düzeninde ise erkek formu tercih edilmiştir. Karyatidlerin elleri serbesttir. Ağırlık sade ve hafif bir şekilde başın üzerinde durarak yapıyı zarif bir şekilde destekler. Atlas ise omuzlarını, sırtını ve ellerini çok fazla ağırlık taşıyor izlenimi vermek için kullanır. Karyatid’in klasik formu basit ama gösterişli peçeler ve elbiseler giyer. Düz ve eğimli gövdeleri vardır. Bacakları ya ikisi de kapalı ya da biri hafifçe öne doğru uzanmıştır. Elleri yana ve aşağıya dönüktür, bazen bir elinde bir armağan tutar. Giysilerindeki kıvrımlar sütunların yivleriyle uyumludur ve vücudun kıvrımlarını takip ettikçe değişiklikler gösterir. Karyatidler eski zamanlarda birçok renkle boyanmış, ancak renkler zamanla solmuştur.
Akropolis’teki Erechtheion’nun Karyaditleri
En ünlü Karyatidler Erechtheion Karyatidleridir. Altı kız kardeş, evleri Erechtheion Akropolis üzerine inşa edildiğinde “doğmuşlardır”. Karyatidler gururla çatıyı destekler ve Parthenon’a ruhani bir bakışla bakarlar. Altısı da birbirine çok benzer, ancak yakından incelendiğinde her birinin benzersiz olduğu fark edilecektir. Dolgun vücutları peçenin kıvrımları altında nefes alıyor gibidir. Omuzları çıplaktır, saçları uzundur ve her birinin saç modeli farklıdır. Bacakları bükülmüş, göğüslerinin arasında kıvrımlar oluşturan ve ayaklarına doğru zarafetle inen basit bir Dorik peçe takmışlardır. Yüzeyleri boyanmıştır, her biri zaman içinde solan farklı bir renktedir.
Erechtheion, Akropolis‘teki en kutsal yapıydı. İyon düzeninin parlak bir örneği olan kompleks mermer bir yapıdır. Tapınağın doğu kısmı şehrin koruyucu tanrıçası Athena‘ya, batı kısmı ise tapınağın adını aldığı Poseidon-Erechtheus‘a, Hephaistos‘a ve diğer tanrı ve kahramanlara adanmıştır. Bu nedenle, eski ve genç kültlerin yer aldığı ve Atina‘nın en kutsal kalıntısı olan Palladium‘un (tanrıça Pallas Athena’nın zeytin ağacından yapılmış bir heykeli) bulunduğu çok amaçlı bir tapınaktır. Binanın iki uzantısı vardı. Kuzey kısmının çatısı altı İyon sütununa dayanıyordu. Tabanının altında Atinalılar, Zeus‘un efsanevi Kral Erechtheus‘u öldürdüğünün sembolünü sergiliyorlardı. Tahtın altında ise Atina’nın diğer efsanevi kralı Kekrops‘un mezarı bulunuyordu.
Güney kısmı ise en iyi bilinen kısmıdır. Sütunlar yerine altı adet bakire heykeli çatıyı desteklemektedir. Erechtheion‘un bir yapı yazıtında heykeller basitçe “Korai” (Yunanca’da “kızlar” veya “bakireler” anlamına gelir) olarak adlandırılmıştır. “Karyatidler” adı daha sonraki bir dönemde verilmiştir. Karyatidlerden biri 1801 yılında Lord Elgin tarafından Erechtheion’dan çıkarılmıştır. Şu anda British Museum‘da sergilenmektedir. Yunan hükümetinin Karyatid’i geri alma ve Atina’daki beş kız kardeşiyle birleştirme çabaları devam etmektedir. Ancak, İngiliz hükümetinin geri vermeyi reddetmesi nedeniyle henüz başarılı olamamıştır. Erectheion Karyatidleri, orijinallerini şehrin kirliliğinden korumak amacıyla Yunan hükümeti tarafından replikalarıyla değiştirilmiştir. Orijinal Karyatidler şu anda yeni Akropolis Müzesi‘nde sergilenmektedir. British Museum’dan kardeşlerinin iadesi için bir boş alan bulunmaktadır.
Karyaditlerin Mitolojik Öyküsü
Bu altı Korai şimdi Karyatidler olarak adlandırılmaktadır ancak geçmişte durum böyle değildi. İsimlerinin kökenine dair teoriler vardır. Romalı yazar Vitruvius‘a atfedilen teoriye göre Korai’ler, Yunanistan’ın ikinci Pers istilasında Perslerle ittifak kurdukları için ağır işlerde çalıştırılma cezasına çarptırılan Laconia‘daki küçük bir kasaba olan Caryae‘nin kadınlarını temsil ediyordu. Bu kadınlar, cezalarının yükünü gelecek nesillere aktararak yapıyı destekleyen Korai heykelleri için model oldular. Roma döneminde yaygın olarak benimsenen bu versiyona daha sonra itiraz edilmiştir. Çünkü tasvirlerindeki Karyatidler mermer üzerine işlendiğinde ebedi bir cezanın ağır yükünü taşımak zorunda kalacaklardır. Dahası, Erechtheion’un kızları tatlı ve gururlu yüzleriyle bu tanıma uymamaktadır.
Bir başka teoriye göre, Erechtheion’un güzel, saçları özenle taranmış bakire kızları, isimlerini Laconia‘daki küçük Karyai kasabasında ortaya çıkan bir tanrıça Artemis kültüne, Artemis Karyatis‘in bakire rahibelerine borçludur. Güzellikleriyle ünlü rahibeler, Artemis Karyatis’in onuruna başlarının üzerinde bir sepeti dengeleyerek dans ederlerdi. Elbette bu teoriye karşı sorulacak en bariz soru ve karşı argüman şudur: Tanrıça Athena ile ilişkilendirilen bir tapınaktaki Korai’ler neden Karyai’deki tanrıça Artemis’in rahibeleriyle özdeşleştirilsin ki?
Karyatidlerin yaratıcıları da belirsizdir. Heykeltıraş, Alkamenis ya da Kallimakhos veya Phidias’ın öğrencilerinden biri olabilir. Binlerce yıl boyunca haklarındaki kesin bilgiler kaybolmuştur. Ancak güzellikleri ve çekicilikleri değişmeden ve büyüleyici bir şekilde kalmıştır.
En Eski Karyaditler
Bilinen en eski Karyatidler, Delphi‘de bulunmaktadır ve MÖ 6. yüzyıla tarihlenmektedir. Delphi’deki Apollon Tapınağı ünlü Apollon Kahinine ev sahipliği yapıyordu. Antik Dünyanın Omphalos‘u (dünyanın merkezi) olarak kabul ediliyordu. O zamanlar, bilinen dünyanın her yerinden şehir yönetimleri, krallar, imparatorlar, sıradan insanlar ışık ve kehanet tanrısı onuruna anıtlar diker ve adaklar adardı. Siphnian Hazinesi, şehir devleti Siphnos tarafından Apollon’un beğenisini kazanmak ve bağışçı devletin prestijini artırmak için inşa edilmiştir. Hazinenin alınlığı, daha sonra Akropolis’teki Erechtheion Karyatidlerine ilham kaynağı olacak olan iki Karyatid tarafından desteklenmiştir. Bu iki Karyatid, Delphi Müzesi‘nde sergilenmektedir. Bir tanesinin gövdesi ve başının büyük bir kısmı korunmuştur. Sepeti ise Maenadlar ve Silenos‘un yer aldığı kabartmalı Dionysos sahnesi ile süslenmiştir. Giysileri renkli (kırmızı, mavi, yeşil, koyu sarı ve altın) olmalıydı. Bu da onları daha canlı ve güzel kılıyordu.
MÖ 1. yüzyıla tarihlenen diğer iki Karyatid, Eleusis‘teki Demeter Tapınağı‘nın küçük Propylon‘unu süslemiş ve desteklemiştir. Devasa boyutlardaki bu eserlerden biri Eleusis Arkeoloji Müzesi‘nde, diğeri ise Cambridge‘deki Fitzwilliam Müzesi‘nde sergilenmektedir. “Sistoforik Kız” olarak bilinen bu Karyatid, başında yiyecek saklamak için kullanılan silindirik formda bir kap olan kilit taşı taşımaktadır. Cambridge müzesinde sergilenen Karyatid, Eleusis’teki kız kardeşi ile aynı dekoratif deseni taşır. Hikayesi, Lord Elgin tarafından ele geçirilen Akropolis Karyatidi’nin hikayesine oldukça benzemektedir. Dev Cistophoric Karyatid’in Eleusis’ten İngiltere’ye naklini sağlayan Cambridge doktoralı, mineraloji uzmanı Edward Clark tarafından alınmıştır.
Başka Yerlerdeki Karyadit Örnekleri
4 Eylül 2014 tarihinde Yunanistan Kültür Bakanlığı tarafından Amfipolis‘teki Kasta Mezarı‘nın ikinci lobisinde iki Karyatid’in ortaya çıkarıldığı duyuruldu. İki Karyatid 2.27 metre boyunda, üzerinde bol kıvrımlı bir tunik ve uzun püsküllü bir ökçe bulunan, kırmızı ve sarı renklerle bezenmiş etekler giyen ve ayak parmakları zarif bir şekilde detaylandırılmış olan kadınlardır. Amfipolis, Kasta Mezarı vakasını özel kılan ve başından beri arkeologların ilgisini çeken şey, Yunanistan’daki bir Makedon mezarında bulunan Karyatidlerin daha önce hiç görülmemiş olmasıdır. Bir versiyona göre, sadece günümüz Bulgaristan’ında bulunan ve yaklaşık M.Ö. 300’lere tarihlenen Sveshtari Trak Mezarı‘nda bulunan eserler benzer bir vaka olarak kabul edilebilir. Anıt 1982 yılında açılmıştır; en dikkat çekici olanları, orijinal renklerinin izlerini koruyan, ancak tamamlanmamış olan on Karyatidtir. Belki de onurlandırılmış ölülerin ani ölümlerinin bir göstergesidir. Alışılmadık olan şey, yüzlerinde acı ve hüzün olmasıdır.
Son olarak, Selanik’in “Efsunlular”ı, bir zamanlar Korint sütun dizisinin iki yanını süsleyen kabartma tasvirler, şehrin “Karyatidleri” olarak adlandırılmıştır. Öncekilerden daha yeni olan (Roma dönemine, MS 2. yüzyılın sonlarına tarihlenirler), ancak benzer bir “kaçırılma” öyküsüne sahip olan “Efsunlular” bugün Louvre Müzesi‘nde sergilenmektedir. Sekiz kabartma figür, Dionysos, Ariadne, Ganymedes, Aura ve Dioskoros gibi Dionysos tapınmasıyla ilgili mitolojik figürleri taşıyordu. Daha sonra Hıristiyanlar bunlara “Putlar” dedi. Şehrin İspanyol Yahudileri ise “Las Incantadas”, yani Efsunlular (veya büyülenmişler) adını verdi. Antik Agora yakınlarında, Cennet Hamamları‘nın yanında bulunmuşlardır. 1864 yılında, Osmanlı yetkililerinin izniyle Fransız paleontolog Emmanuel Miller tarafından çıkarılıp Fransa’ya nakledildiler. Hikayeleri, Makedonya ve Trakya Araştırmaları Arkeoloji Enstitüsü‘nün bir yapımı olan “The Enchanted” (2010) adlı bir başka arkeolojik belgesele dönüştü.
Karyaditlerin Mimaride Kullanımı
Karyatidlerin mimari ve sanat üzerindeki etkisi, yaratıldıkları dönemden çok sonra da devam etmiştir. Onlara hem neoklasik hem de modern mimarinin yanı sıra resimden sinemaya kadar çeşitli sanat dallarında rastlıyoruz. Neşeli ya da hüzünlü, acı çeken ya da gururlu, aynı anda hem dayanıklı hem de ruhani olan Karyatidler sırlarını saklıyor. Yüzlerce, binlerce yıl sonra bile bizi büyülemeye devam ediyor. Şaşırtıcı gizemleriyle büyülenen mimarlar, Roma döneminin anıtsal mimarilerinde onların formlarını kullandılar. Roma mimarisindeki etkileri öylesine büyüktü ki, M.Ö. 27 yılında Agrippa tarafından inşa edilen Panteon‘un (günümüze ulaşan değil) ilk halinin cephesinde Atinalı heykeltıraş Diogenes tarafından oyulmuş Karyatidler vardı.
Karyatidler Roma’daki Augustus Forumu‘nda Mars Ultor Tapınağı‘na bitişik Korint sütunlarının tavan arasını da süslüyordu. Bunlar Erectheion Karyatidlerinin küçültülmüş birebir kopyalarıydı. Hadrianus‘un Roma dışındaki konağı da Erechtheion Korai’nin birebir kopyası olan Karyatidlerle süslenmişti. Avrupa mimarisinde, Barok ve Klasik dönemlerde, örneğin Almanya’daki Sanssouci Sarayı‘nda ve daha sonra modern mimaride ve 19. yüzyıl tarihi mimarisinin sanat akımında, örneğin Hamburg’daki Hotel Atlantic‘te Karyatidler görürüz.
Resim Sanatında Karyaditler
Kızlar sadece mimarlık dünyasında değil, resim sanatında da ünlüydü. Jacques-Louis David‘in “Paris ve Helen’in Aşkı” (1788) adlı tablosu, neoklasik akımdan derinden etkilenen Karyatidlerle sahnenin derinliğini tasvir eder. Vücutların saflığı, hareketin zarafeti ve masanın merkezinde yer alan ve bir öbek oluşturan Paris ve Helen kumaşlarının zenginliği heykel izlenimi vermektedir. İç mekânın düzeni, dekoratif detaylar ve elbette Karyatidlerin yer aldığı galeri, klasik antik çağın etkisini ve Karyatidlerin binlerce yıl sonra sanat sahnesinde yarattığı etkiyi gözler önüne seriyor.
Atina’da Bir Ev
Atina, Asomaton sokak 43: Psyri mahallesindeki bu küçük yolda, çatısını iki Karyatid’in desteklediği heybetli bir neoklasik halk evi vardır. Erechtheion’daki “kuzenlerinden” çok daha gençtirler – çünkü bu bina 19. yüzyılda inşa edilmiştir – ve kızlar kollarını kavuşturmuşlardır. Çevredeki ortam klasik Akropolis dönemiyle değil, popüler Psyri mahallesiyle ilgilidir. Ancak bu kızlar, zamanın yükünü başlarının üzerinde tutarak aynı derecede güzel ve coşkulu olmayı sürdürüyorlar.
Hikayelerine eşlik eden şehir efsanesi, dükkanını yıllarca giriş katında işletmiş olan yaratıcı bir berber tarafından yaratılmıştır. Panagiotis Kritikakos müşterilerine -muhtemelen bölgede ün ve şöhret sahibi olmak için- binanın sahibinin iki kızının öldüğünü söylerdi. Bunun üzerine talihsiz baba, acısını dindirmek için, korai’sini sonsuza dek hatırlaması amacıyla kendisine iki Karyatid yapılmasını emretmiş! Berberin anlattığı hikâyelerin zaman zaman farklı versiyonları da olmuş. Bir diğer versiyona göre, ev sahibinin kızları, onları kıskanan ve onlardan nefret eden sözde kötü anneleri, yani ev sahibinin sözde ikinci karısı tarafından zehirlenmiştir.
Berberin anlattıkları ilginçti ama gerçek hikâyeden çok uzaktı. Çünkü berberin torunları hikâyeyi yalanlamakla kalmamış, sonsuza dek mutlu yaşadıklarına dair fotoğraflar ve başka kanıtlar da yayınlamışlardır.
Kaynak için tıklayınız.
