Iphigenia Tauris’te oyunu, M.Ö. 414’te Euripides tarafından yazıldığı tahmin edilmektedir. Oyun, ilk kez M.Ö. 414’te Atina’da Dionysia Festivalinde sahnelendi. Euripides’in günümüze tam metin olarak ulaşan oyunlarından biridir.
Agamemnon’un kızı Iphigenia’nın Artemis tarafından ölümden kurtarılmasının ardından Tauris’te geçen hikayesini anlatır. Orada tapınak rahibesi olarak hizmet ederken, kardeşi Orestes’le yeniden bir araya gelir. Ancak Tauris’te yabancıların kurban edildiği bir adettir ve Iphigenia, Orestes’i kurtarmak için bir plan yapar.
Ayrıca bakabilirsiniz: Yunan Mitolojisinde İnsan Kurbanı: Troya Savaşı
Karakterler
- İphigenia — Agamemnon ile Klytaimnestra’nın kızı
- Orestes — Agamemnon ile Klytaimnestra’nın oğlu
- Pylades — Orestes’in arkadaşı
- Koro — Yunanlı genç tutsak kadınlar
- Thoas — Tauris kralı
- Sığırtmaç
- Haberci
- Athena
Prologos (giriş)
Tauristeki Artemis Tapınağı önü. Sunak kurban kanıyla boyalı, duvarlarda insan kafatası ve kemikleri vardır. Tapınağın rahibesi İphigenia girer ve monologa başlar.
Tantalos’un oğlu Pelops, Pisa’ya gidip Oinomaos kızıyla evlenmiştir. Bu evlilikten Atreus doğmuş, onun da Menelaos ve Agamemnon olmak üzere iki çocuğu olmuştur. Agamemnon, İphigenia’nın babasıdır. Annesi ise Tyndareos’un kızı Klytaimnestra’dır. Bir söylentiye göre Europos’un Aulis kıyısında Agamemnon, Helen yüzünden İphigenia’nın canına kıymıştır. Orada Menelaos’un intikamını almak için donanma toplanmış ama rüzgar esmemiştir. Kahin Kalkhas da Agamemnon’un kızı İphigenia’yı Artemis’e kurban etmeden limandan hiç kimsenin açılamayacağını söylemiştir.
Odysseus da annesini İphigenia’yı Akhilleus ile evlendiriyoruz diye kandırmış ve Aulis’e getirtmiştir. Onu kılıçla kesmeye kalktıklarında, Artemis, İphigenia yerine ceylan göndermiştir ve onu da kaçırarak boğaların ülkesi Tauris’e getirmiştir. Tauris’in barbar halkına adı hızlı koşan anlamına gelen Thoas hükmetmektedir. Artemis onu buradaki tapınağın rahibesi yapmıştır. Buraya düşen Hellenler kurban edilmektedir ve İphigenia onları törene hazırlar. İphigenia düşünde kendini Argos’ta görmüştür, yatarken deprem olmuş, oradan kaçınca saray yıkılmıştır, tek bir sütunu ayakta kalmıştır. İphigenia bu düşü, kurban törenimne hazırladığı kişinin Orestes olduğu şeklinde yorumlamaktadır. Kendisi kurban edilirken Strophios’un oğlu Pylades orda değildir, bu yüzden onun olamayacağını düşünmektedir.
İphigenia çıkar. Orestes ile Pylades gelir. Orestes, babasının intikamını almak için annesini öldürdükten sonra, Erynislerden biri bırakıp diğeri peşine takılarak onu gurbet ellerde kovalamışlardır. Bundan kurtulmak için Apollon’a danışmaya gitmiştir. O da, Tauris’e gidip kız kardeşini bulmasını, gökten düşen heykeli alıp Atinalılara götürmesini söylemiştir. (Heykellerin insan elinden çıkma olduğuna inanılmadığı için gökten düşme denmektedir) Böylece dertlerinden kurtulacaktır. Ona bu görevde Pylades eşlik etmektedir.
Pylades, mağaraya gizlenmeyi ve akşam tahta heykeli almayı önerir. Orestes de kabul eder. Sahneden çıkarlar.
Parados (koronun içeri girerken söylediği ezgi)
Koro, Çarpışan kayalara yakın yaşayanları (İstanbul boğazı) kutsal suskunluğa davet eder. Leto’nun kızı Diktynna’nın tağınağının önüne gelmişlerdir. İphigenia’ya kendilerini neden tapınağa çağırdıklarını sorarlar.
İphigenia, gördüğü rüyayı anlatır onlara. Kardeşi ölmüştür ve soyu tükenmiştir. Kardeşi için toprağa bal ve şaraptan sunu döker. Argos’taki mezarına gidip, saçından bir tutam bırakamayacağına üzülür.
Koro ona Asyalı ilahilerin barbar ezgileriyle yanıt vereceğini söyler. Helios arabasının yönünü değiştirdiğinden beri, Argos hanedanın başına türlü felaketler gelmiştir. Altın tüylü kuzu yüzünden cinayet üzerine cinayet işlenmiştir. Tantalos’un çocuklarının kanının bedelini yeni nesiller ödemektedir.
Doğumu kutsayan Moiralar İphigania’nın kaderin kötü çizmiştir. Leda’nın kızı, Nereus’un kızıyla evlensin diye onu Aulis’e göndermiştir, babasının kibri yüzünden. Şimdi kocasız ve çocuksuz yaban ellerden yaşamaktadır. Artık Argos tanrıçası Hera’ya şarkılar söylemiyor, Athena ile Titanların suretini şallara dokumuyordur. Bunun yerine kurbanları törene hazırlıyordur. Şimdi de Argos tahtının veliahtı kardeşi Orestes’in ölümüne yas tutacaktır.
I. Epeisodion (diyalog)
Sahneye sığırtmaç girer. İphigenia’ya iki kişinin Çarpışan Kayaları geçerek, Artemis’e kurban sunmak için buraya geldiğini, bu yüzden onları arındırmasını söyler. Sığırtmaç onları, sığırları deniz suyu ile yıkamaya gittiğinde sahilde yakalamıştır. İphigenia uzun süredir Hellas kanı akıtılmadığını söyler ve sığırtmaca daha çok detay vermesini belirtir. Sığırtmaç da anlatmaya başlar. Sığırları denize sokarken onları mağarada fark etmişlerdir. İçlerinden dindar biri onları tanrı sanıp, Leukothea(İno), Palaimon (Melikertes), Dioskoriler ve Nereus’a yalvararak kim olduklarını sorar.
Ama inançsız biri bunların muhtemelen kazazedeler olduğunu ve buradaki insan kurban törenlerini bildikleri için de gizlendiklerini söyler, geri kalanda bu fikre katılır. O sırada gençlerden biri mağaradan çıkar ve bağırmaya başlar. Diğerine Pylades diye hitap edip Hades’in ejderhasını görüp görmediğini sorar. Oysa ortalıkta canavar falan yoktur. Yabancının köpeklerin havlamasını erinysler sandığını anlarlar. Ve birden yabancı erynisler diye sığırlara saldırarak, hayvanları katletmeye başlamıştır. Böylece sığrtmaçlarda onlara saldırıp, yabancıları yakalamışlardır ve kralın huzuruna çıkarmışlardır. Kral da yabancıları adak törenine hazırlanmaları için buraya göndermiştir. Sığrtmaç çıkar.
İphigenia, Orestes’in öldüğünü öğrendiğinden beri kalbinin katılaştığını, önceden soydaşı Hellaslılara üzülürken, şimdi üzülemediğini söyler. O Helen ile Menelaos’un gemileri buraya sürüklenmesini diler, böylece kendi öz babası İphigenia’yı Avlis’te sunağa gönderdiği gibi, onlara da aynı muameleyi yapacağını söyler. İphigenia o zamanlar babasına yalvarmıştır, kendisini Akhilleus ile evlendircem diye getirip, Hades’li damadı olarak yakıştırmıştır. Ama İphigenia, tanrıça Artemis’e kızmaktadır, onun insan kurban edilmesinden hoşlandığına inanamaktadır. Leto’nun kızına bunu yakıştıramaz. Tantalos’un çocuklarının etini tanrılara yedirmeye çalıştığına inanmadığı gibi. İnsanlar kötü huylarını tanrılara mal etmektedir, yoksa tanrılar böyle şeyler yapmaz.
1. Stasimon (koro şarkısı)
Koro atsineğinin aldığı yolları anar. Eurotas’ın durgun suları (Sparta) ile Dirke pınarı (Thebai) geride bırakarak buraya gelenlerin kim olduğunu sorar. Çarpışan kayaları, Phineus’un oğullarının sahini Amphitrite’nin yüksek dalgalarını geçip de buraya nasıl gelmişlerdir? Hanımlarının dilediği gibi Helen’in buraya gelip de kurban edilmesini, böylece sebep olduğu belaların bedelini ödemesini dilerler. Bir yabancının gelip onları buradan kurtaracağı günü düşlerler.
2. Epeisodion
Sığırtmaç Orestes ve Pylades’i muhafızlar eşliğinde getirir. İphigenia, kurbanların ellerinin çözülmesini ister ve muhafızları sonra tapınağa gönderir. Sonra da yabancılara kim olduklarını sorar. Orestes, onları öldürecek birinin kendilerine acımasına inanamaz. Bunun üzerine İphigenia, adı Pylades olanın kim olduğunu sorar. Orestes yanındakini işaret eder. İphigenia kardeş olup olmadıklarını, nereden geldiklerini sorar. Orestes ilkin söylemek istemez ama sonra Argos’tan geldiğini belirtir. İphigenia inanamaz. Orestes bunun üzerine Miken’den geldiğini ekler ama daha fazla bilgi vermek istemez. İphigenia duyduklarına çok sevinir ve Truva’nın akıbetini öğrenmek ister.
Orestes de Truva’nın yıkıldığını, Helen’in de kocası Menelaos ile Sparta’ya döndüğünü söyler. İphigenia sormaya, Orestes de yanıtlamaya devam eder. Kalkhas’ın öldüğünü duymuştur. Laertes’in oğlu Odysseus ise hala memleketine dönememiştir. Thetis’in oğlu Akhilleus ölmüştür. Orestes onun bunları merak etmesinden Hellaslı olduğunu anlar. İphigenia, Agamemnon’a ne olduğunu sorar. Orestes ilkin yine söylemek istemez ama sonra onun da öldüğünü itiraf eder, hem de karısı öldürmüştür. İphigenia duyduklarına çok üzülür peki karısına ne olmuştur? Orestes, öz oğlunun da babasının intikamını almak için annesini öldürdüğü söyler. Hiç evlenmemiş kızları Elektra yaşamaktadır, oğlanın ise perişan bir şekilde yaşadığını söyler. İphigenia gördüğü rüyaların gerçek olmadığını fark eder.
İphigenia, bir kölenin kendisi adına yazdığı mektubu, adamdan memleketine götürmesini böylece onun hayatını kurtaracağını söyler ama Pylades’in hala kurban edilmesi gerekmektedir. Orestes, Pylades’in kendisine yardım etmek için burada olduğunu bu yüzden kendisini kurban edip, mektubu Pylades’in götürmesinin daha doğru olacağını söyler. İphigenia, onun saçına kutsal su serpecektir ve Orestes tapınağın içindeki görevliler tarafından kurban edilecektir. İphigenia hazırlanmak için çıkar.
Orestes, kızın bu kadar şey sormasını şüpheli bulmaktadır. Pylades ise onunla birlikte ölmeyi ister, aksi halde memlekete döndüğünde Orestes’e ihanet etmekle ve tahtı gasp etmeye çalışmakla suçlanacaktır. Orestes, Pylades’in dediklerine kızar, zaten Orestes yüzünden çok acı çekmiştir. Şimdi gidip, kız kardeşi Elektra ile evlenmeli ve soylarını devam ettirmelidir, ülkenin de başına geçmelidir. Apollon, Orestes’i aldatıp ölümüne sebep olmuştur, yapacak bir şey yoktur.
İphigenia mektupla sahneye girer ancak Pylades’in mektubu istediği kişiye ulaştıracağın kesin emin olmak ister ve yemin etmesini ister. Pylades de ya denizde kaza geçirip, mektubu düşürürse ne olacağını sorar. Bunun üzerine İphigenia mektubun içinde yazanları ona söylemeye karar verir. Böylece, mektubu Orestes’e götürmesini, zamanında tanrıça kendisi yerine bir ceylan kurban ettirip, İphigenia’yı buraya getirdiğini, Orestes’in kendisini kurtarmasını beklediğini söylemesini ister. Pylades ile Orestes duyduklarına inanamazlar. Orestes sevinçle İphigenia’ya sarılır ve kendisinin Pelops’un torunu, Tyndareos’un kızının oğlu olduğunu söyler. İphigenia da inanamaz duyduklarına, Orestes de kanıtlamak için anlatmaya başlar. Atreus ile Thyestes altın tüylü kuzu için kavga etmişlerdir ve o tüyleri iphigenia tezgahta işlemiştir. Annesi ona gitmeden düğün banyosu yaptırmıştır ve İphigenia, bedeni yerine mezarına konsun diye kendi saçını göndermiştir. Ayrıca, Pelops Pisalı bakire Hippodamia ile evlenmek için Oinamaos’u öldürdüğü mızrağın ucu, İphigenia’nın odasında durmaktadır. (bu en güçlü kanıttır, çünkü yakınlar dışında kimse kadınların odasına giremez)
İphigenia ona inanır. Orestes, ondan ayrıldığında anne kucağında bir bebektir ve yıllar sonra buluşmuşlardır. İphigenia az kalsın kardeşini öldüreceğini fark eder ve onu şimdi bu durumdan nasıl kurtaracağını kara kara düşünür. İphigenia sonra biricik kız kardeşi Elektra’ya ne olduğunu sorar. Orestes, Pylades ile evlendiğini ve Pylades’in de Phokisli Strophios’un oğlu olduğunu söyler, İphigenia kurban edildiğinde Pylades henüz doğmamıştır. Annesinin ölümünü sorar ama Orestes konuşmak istemez.
Ayrıca ülkenin kralı Menelaos olmuş, Orestes de sürülmüştür, çünkü Erynisler peşindedir. Apollon onu Erynislere hesap vermek için Atina’da bir zamanlar Ares’i yargılamak için kurulan mahkemeye göndermiştir. Oraya gittiğinde Orestes’in başına gelenleri bilen halk onu aralarına kabul etmemiştir. Orestes’in mahkemesi görüldüğünde, oylar eşit çıkmış, mahkemeyi yöneten Athena Orestes’i suçsuz bulmuştur. Erynisler davayı kaybettiği için korkan Atina halkı, onlara tapınak inşa etmiştir. Ancak sonucu tanımayan bazı erynisler onu takip etmeye devam etmiştir. En sonunda Apollon’un tapınağına sığınmış ve kendisini bu hale düşüren tanrıdan kendisini kurtarması için yalvarmıştır. Apollon’dan ondan buraya gelip, Tauris’e düşen tanrıça heykelini Miken’e getirmesini, böylece dertlerinden kurtulacağını söylemiştir. İşte Orestes bu yüzden Tauris’tedir ve İphigenia’dan kendisine yardım etmesini ister.
İphigenia duruma çok üzülür, hem heykeli çalıp hem de nasıl buradan çıkacaklardır, gerekirse ölmeyi tercih eder ama Orestes hem annesinin hem de ablasının katili olamayacağını söyler. Kralı öldürmeyi teklif eder ya da gizlenip akşam kaçmayı ama bunlar tehlikeli seçeneklerdir. İphigenia’nın aklına bir fikir gelir, krala Orestes’in anne katili olduğunu söylecektir. Bu yüzden arındırılması için deniz suyuna ihtiyaç vardır, ayrıca heykele dokunduğu için heykelin de arındırılması gerekecektir, böylece denize gittiklerinde gemiye kaçacaklardır. Artemis’e bu plan için yardım etmesini diler. Koroya da kimseye bir şey dememelerini, eğer planları başarılı olursa onları da Hellas’a götüreceğinin sözünü verir.
2. Stasimon
Koro yalıçapkının (Alkyone) kocası için öttüğünü ama memleketini özleyen koronun, yalıçapkının ağıtları ile yarıştığını anlatırlar. Leto bu kayalıkta doğum sancısı çekmiştir. Ülkesi yağmalanıp, buraya köle olarak satılan bu kızlar İphigenia’ya ve Artemis’e hizmet etmektedirler. Hanımları İphigenia memleketine dönecektir, kendilerinin de orada yaşadığının hayalini kurarlar.
3. Epeisodion
Kral Thoas sahneye girer ve İphigenia elinde heykelle gelir. Yabancılar arınmadığı için heykel yüzünü diğer tarafa çevirmiş ve gözlerini kapamıştır. Çünkü bu iki genç annesini öldürmüştür ve sürgün edilmişlerdir. Bu gençleri ve dokundukları heykeli deniz suyuyla arındırmalıdır. Thoas isteklerini onaylar.
3. Stasimon
Leto Delos’ta güzel çocuklar yetiştirmiştir. Apollon daha bebekken Dionysos şenliklerinin yapıldığı Parnassos Dağı’nda sırtı benekli kızıl yılanı öldürmüştür. Kutsal tapınağın efendisi olarak üç ayağın üstüne oturmuştur.
Apollon, Themis’i kovunca, Themis’in annesi Gaia insanlara uykularında bugünü, geçmişi, geleceği söyleyen düşleri göndermiştir ve Apollon’dan kehanet onurunu geri almıştır. Apollon da Zeus’a onurun geri verilmesi Pythia tapınağından Gaia’nın uzak durmasını isteyince, Zeus oğlu için rüyaların kehanetini yasaklamıştır.
Eksodos
Sahneye haberci girer ve kralı çağırır. Kral Thoas gelir ve krala İphigenia ile yabancıların kaçtığı haberini verir. Kadınlar işte böyle kurnazdır. Haberci olan biteni anlatır. Tam kaçacaklarken, bir fırtınanın onları sahile geri sürüklediğini söyler. Truvanın koruyucu Poseidon, Pelops’un soyuna kızgındır. Bütün her şeyi gören haberci, olan biteni anlatmak için hemen buraya koşmuştur. Thoas hemen adamlarına sahile koşmalarını ve onları yakalamayı emreder. Ancak balkona Athena çıkar. Athena, Poseidon ile konuşmuştur ve dalgaları durduracaktır. Thoas’a Orestes ve İphigenia’nın gitmesine izin vermesini ve korodaki kadınları memleketlerine göndermesini emreder. Orestes, Atina’ya vardığında Karytos Burnunun karşısındaki Euboia Adası’nda tanrıça Artemis’e bir tapınak inşa edecek ve heykeli oraya koyacaktır, İphigenia da oranın rahibesi olacaktır. Tapınak da Artemis Tauropolos olarak anılacaktır. Doğum yaparken ölen kadınların işlemeli dokumaları, ona bağışlanacaktır. Ayrıca, Atina’da yapılan mahkemenin hatrına ne zaman oylar eşit çıkarsa mahkum suçsuz sayılmalıdır.
Herkes tanrıçanın dediklerini kabul eder ve oyun biter.
