Eros ve Psykhe, Yunan mitolojisinde popüler bir masaldır. Tarihten günümüze ulaşan tek eksiksiz Antik Roma romanında bulunan bu masal, peri masalı türünün öncülüdür.
Hikaye anlatımı tarih kadar eskidir. Dolayısıyla, hikayelerde tekrarlanan kalıplar görmemiz şaşırtıcı değildir. Kökeni Yunan mitolojisine dayanan Eros ve Psykhe masalı, MS 2. yüzyılda Apuleius tarafından yazıya geçirilmiştir. En bilindik masallar – örneğin Güzel ve Çirkin, Pamuk Prenses, vb. – bu antik miti kaynak alarak üretilmiştir.
Eski toplumlarda hikaye anlatımı toplum kültürünün büyük bir parçasıydı. Eğlence ve eğitim için bire birdi. Hikayeler evde kamp ateşi etrafında veya tiyatro sahnesinde anlatılırdı. Bu gelenek modern toplumda da süregelmektedir. Yatmadan önce hikayeler anlatırız, sinemada hikayeler dinleriz ve götürdüğümüz her yerde kitaplardaki hikayeleri okuruz. Eros ve Psykhe’nin hikayesi de bu geleneğin ürünüdür. Apuleius’un Metamorfozlar adlı romanında yaşlı bir kadın, evlilik hakkında endişeleri olan genç bir kadınla oturur. Ona Psykhe’nin evlenme hikayesini anlatmaya başlar.
Bu makale, TheCollector sitesindeki yazıdan çevrilmiştir.
EVVEL ZAMAN İÇİNDE KALBUR SAMAN İÇİNDE…
Bir zamanlar Antik Yunan’da, en küçüğü Psykhe olmak üzere üç kızı olan bir kral yaşardı. Psykhe, tüm krallıkta benzersiz güzelliğiyle o kadar ünlüydü ki (her peri masalı böyle başlar!), insanlar çok uzak diyarlardan gelip ona armağanlar verirdi. Kızın güzelliği, Aşk ve Güzellik Tanrıçası‘nınkiyle kıyaslandığı için halk Psykhe’yi ‘Afrodit’ diye çağırırdı. Bu yoğun ilgi ve hayranlık çok geçmeden Afrodit‘in de dikkatini çekti ve kızın ününü kıskandı.
Afrodit intikam almak için oğlu kanatlı Eros‘u (Roma döneminde Cupid olarak bilinir) Psykhe’yi aşk oklarıyla vurup, onu bilinen en sefil ve iğrenç canavara aşık etmesi için gönderdi. Ancak Psykhe’yi gören Eros, tıpkı ölümlüler gibi kıza aşık oldu. Onunla evlenmeye karar verdi.
Hikaye, Grimm Kardeşler‘in Pamuk Prenses‘i ile benzer yönler barındırır. Pamuk Prensesin kötü kalpli üvey annesi, tıpkı Afrodit gibi, kızın güzelliğini kıskanır. Birinin onu cezalandırmasını emreder. Pamuk Prenses’te bu kişi, onu ormanda öldürmesi gereken, ancak güzelliğini görünce kaçmasına izin veren bir avcıdır.
GÜZEL VE CANAVARIN EVLİLİĞİ
Bir Kahin, Kral’a Psykhe‘nin güzelliğiyle kibirlenmesinin cezası olarak Psykhe’nin kanatlı bir canavar tarafından ele geçirileceğini söyler. Yunan mitolojisinde insanlar genellikle ‘gurur’ olarak ifade edilen kibir nedeniyle cezalandırılırlar. Krallık halkı Psykhe için yas tutar. Ancak Kahin’e itaat ederek kızı yas kıyafetleri içinde yüksek bir uçurumun kenarına bırakırlar. Aslında kanatlı canavarın Eros olduğunu anlamazlar. Kendi eğlencesi için uygun olmayan çiftleri birbirine aşık eden ‘canavarca’ tavrı nedeniyle, Eros sık sık böyle anılmasına rağmen..
Burada Yunan mitolojisinde Eros’un bir ‘canavar’ olarak bilindiğine ve Psykhe’nin ‘güzelliğiyle’ ünlü olduğuna dikkat edin. Bunu Güzel ve Çirkin masalında da görebilirsiniz. Jeanne-Marie Le Prince de Beaumont‘un 1756 tarihli Güzel ve Çirkin’inde, zengin bir tüccarın en küçük ve en güzel kızı kasaba halkı tarafından “küçük Güzel” olarak anılır.
Psykhe uçurumun kenarına bırakıldıktan sonra, Antik Yunan’ın rüzgar tanrısı Zephyros, Psykhe’yi Eros’un memleketine götürerek Eros’a yardım eder. Psykhe oraya vardığında vadinin güzelliği karşısında hayrete düşer. Burada her dileğini yerine getiren görünmez hizmetkârları, refah içinde bir yaşamı ve canı çektiğinde yiyebileceği lezzetli yemekleri vardır… Ama yalnızdır.
PSYKHE’NİN GİZEMLİ KOCASI
Yeni kocası Eros, yalnızca geceleri ziyarete geliyordu, çünkü Psykhe’nin yüzüne hiçbir zaman bakmamasını emretmişti. Kocasının kim ya da ne olduğunu bilmemesine rağmen, Eros ve Psykhe vadideki hayattan birlikte keyif alıyorlardı. Psykhe kocasının isteklerine itaat ediyordu. Ama sık sık Eros’a kız kardeşlerini ziyarete davet edip edemeyeceğini soruyordu. Eros, kızın yalvarışları sonunda razı olur. Lakin, Psykhe’yi kız kardeşlerinin ziyaretinin onun çöküşüyle sonuçlanabileceği konusunda uyarır.
Psykhe bu uyarıyı dikkate almaz ve kısa bir süre sonra kız kardeşlerini yeni evinde ağırlar. Ama kıskançlık yine baş gösterir! Kız kardeşleri Psykhe’nin yaşam tarzına ve mutluluğuna hayret eder ve onu kıskanırlar. Çok geçmeden Psykhe’ye şüphe ve korku aşılamaya başlarlar. Ona kocasının bir canavar olduğunu ve ikisini de yutmak için ilk çocuğunu doğurmasını beklediğini söylerler! Dehşete kapılan Psykhe onların tavsiyelerini dinler ve canavarı uykusunda öldürmek için planlar yapar.
Burada Rapunzel’in klasik yeniden anlatımlarında yer alan ilk doğan çocuk kalıbına sahibiz. Başka bir nokta ise, Le Prince de Beaumont’un yazdığı Güzel ve Çirkin‘de Çirkin tarafından yenme korkusu da vardır! Yunan mitolojisinde de ilk doğanı yeme kalıbı vardır. Kral Titan Kronos çocuklarını, Zeus ise ilk karısı Metis’i ve onun doğmamış çocuğunu yer.
PHYSKE’NİN İTAATSİZLİĞİ
O akşam, Eros ve Psykhe yatağa girdiklerinde, Psykhe bir kandil ve ustura alarak Eros’un uyuduğu yatağın yanına gider. Gördüğü şey bir canavar değil, şaşırtıcı derecede güzel Eros, Arzu ve Tutku Tanrısı’dır. Tereddüt ederken, lambadan bir damla yağ Eros’un omzuna düşer. Yanık ve acı içindeki Eros uyanır. Yukarıda Psykhe’nin elinde bir ustura ve ateş olduğunu görür ve kaçar.
Psykhe uçmaya başlayan Eros’u yakalar, güvensizliği için özür diler ama Eros reddeder. İhanetinden dolayı Eros onu bir daha asla görmeyeceğine yemin eder. Onu yere bırakır ve uçup gider.
Güzel ve Çirkin’in Disney (1992) tarafından yapılan modern yeniden anlatımında Belle, şatonun Batı Kanadı’na giderek Çirkin’e itaatsizlik eder. Daha sonra büyülü güle dokunur. Çirkin onu bu sırada fark eder. Tıpkı Eros ve Psykhe’nin hikayesinde olduğu gibi onu huzurundan kovar.
Kovulmanın ardından çılgına dönen Psykhe kendini boğmaya çalışır. Ancak nehir ruhu ona acır ve onu kıyıya çıkarır. Ayağa kalkan Psykhe, aşkını geri kazanmak için Eros’u bulmaya karar verir.
Bu sırada Afrodit hem Eros’a hem de Psykhe’ye öfke duymaktadır. Eros’a, düşmanına aşık olduğu için, Psykhe’ye ise oğlunu yaralama cüretini gösterdiği için… Afrodit’in bir hizmetkârı Psykhe’yi tanrıçanın huzuruna çıkartır. Afrodit ona kırbaçlarla ve Hüzün ve Keder güçleriyle eziyet etmeye başlar.
Yunan mitolojisinde Afrodit’in gazabı kötü şöhretlidir. Ayrıca Psykhe’nin Afrodit’in gelini olarak konumu, masallardaki yaygın ‘Kötü Üvey Anne’ kinayesini yansıtmaktadır. Bu işkenceden sonra Afrodit, yaptıklarını telafi etmek için Psykhe’den kendisine verilen görevleri yerine getirmesini talep eder.
AFRODİT’İN İMKANSIZ GÖREVLERİ
İlk görev, büyük bir nohut, mercimek, haşhaş tohumu ve benzeri yığını ayrı yığınlara ayırmaktır. Psykhe göreve başlar, ancak bu zorlu ve sonu gelmeyecek gibi görünen bir iştir. Çok geçmeden yerdeki karıncalar ona acır ve yığınları çabucak ayırmasına yardım eder. Afrodit geri döndüğünde Psykhe’nin başarısını görür. Onu yardım almakla suçlar ve bu yüzden başka bir görevi yerine getirmesi gerektiğine karar verir.
İkinci görev için Psykhe’nin altın bir koyunun postunu yüzmesi gerekmektedir. Ancak bu koyun vahşi ve insan yiyicidir. Neyse ki yakınlardaki bir nehir ruhu Psykhe’ye koyun uyuyana kadar beklemesini ve ardından yere düşen ya da koyunun sürtündüğü dallara takılan yapağı parçalarını toplamasını tavsiye eder. Bu tavsiyeye uyan Psykhe kısa sürede altın bir yapağı elde eder. Ne yazık ki, Afrodit yine Psykhe’nin tamamladığı görevi kabul etmeyi reddeder. Böylece, başka bir görev buyurur.
Afrodit daha sonra ona bir dağın tepesinde, Yeraltı Dünyası’na akan tehlikeli bir nehirden bir testi su doldurmasını söyler. Psykhe dağın tepesine ulaşır. Ancak nehrin iki ejderha tarafından korunduğunu görür. Onun kötü durumunu gören Zeus’un Kartalı, Psykhe’ye yardım etmeye karar verir. Uçarak ejderhaları atlatır ve onun için testiyi doldurur. Psykhe suyla birlikte Afrodit’e döner, ancak Afrodit onun başarısına bir kez daha öfkelenir.
Tekrarlanan görev talepleri Grimm Kardeşler‘in Rumpelstiltskin masalında da mevcuttur. Bu masalda Kral, babası güzelliği ve becerisiyle övünen genç bir kızdan samanı altına çevirmesini ister. Bu imkânsız görevi başarmak için kıza Rumpelstiltskin yardım eder. Görev daha sonra zorluk seviyesi artarak üç kez tekrarlanır.
SON GÖREV
Afrodit bu kez Psykhe’ye, Yeraltı Dünyası’nın Kraliçesi ve Hades’in karısı Persephone’den bir güzellik iksiri almak için, çok az kişinin geri dönebildiği bir yer olan Yeraltı Dünyası’na gitmesini emreder.
Psykhe bu görevden ötürü acı çeker ve bunun imkânsız bir görev olduğundan emin olarak hayatına son vermeyi düşünür. Ancak yine görünmez bir güç onu harekete geçirir ve bu göreve kalkışması için cesaretlendirir. Bu güç aynı zamanda ona Yeraltı Dünyası’na güvenli bir şekilde nasıl girip çıkacağı konusunda faydalı tavsiyelerde bulunur. Böylece Persephone’yi ziyaret edebilir ve güzellik iksirini alabilir.
Külkedisi‘nde Külkedisi baloya gidemeyeceği için umutsuzluğa kapılır. Ancak daha sonra bir iyilik perisi ortaya çıkar. Ona yeni bir kıyafet, moral verici teşvikler ve baloya gitme olanağı verir. Disney’in yeniden anlatımında iyilik perisinin ortaya çıkışındaki kilit nokta, Külkedisi tüm umudunu yitirene kadar iyilik perisinin gelemeyeceğidir. Aynı şekilde, Eros ve Psykhe’nin bu masalında da yardım, Psykhe kendi hayatına son vermeyi düşünecek kadar tüm umudunu yitirene kadar ortaya çıkmaz.
Bu noktada Psykhe sonunda kendi hırsına yenik düşer. Kendi kendine, bir tanrıçanın gücüyle dolu iksire sahipken, Eros’un aşkını geri kazanmak için birazını kendi üzerinde kullanabileceğini düşünür. Ancak Psykhe kutuyu açtığında, içinde bir güzellik iksiri değil, sonsuz uyku laneti olduğunu keşfeder! Psykhe büyülü bir uykuya dalarak yere yığılır.
Uyuyan Güzel ve Pamuk Prenses’in yeniden anlatımlarında, kahramanlar dokunmamaları gereken şeylere dokunurlar. Bu da ölüm benzeri bir uykuya neden olur. Uyuyan Güzel çıkrığın iğnesine, Pamuk Prenses ise zehirli elmaya dokunur. Uyuyan Güzel de açıkça ‘Güzel’ lakabını kullanır.
EROS, PSYKHE İÇİN GERİ DÖNER
Bu sırada, Psykhe’yi affetmesini engellemek için Afrodit’in odasına hapsedilmiş olan Eros kaçmayı başarır. Psykhe’yi arar ve onu ölüm benzeri bir uykuda bulur. Kederli bir şekilde, kendi gücüyle dolu büyülü oklarını kullanarak trans halini ortadan kaldırır. Böylece, Psykhe’yi kendine getirir. Eros ve Psykhe böylece yeniden bir araya gelir.
Disney’in Uyuyan Güzel filmindeki Prens de hikâyesinin bir noktasında kötü peri Malefiz tarafından tuzağa düşürülür. O da kaçmayı başarır, uyuyan prensesi bulur ve aşkın gücüyle onu uyandırır. Yunan mitolojisinde bu tür mutlu sonlara pek sık rastlanmaz! Bu yüzden Psykhe’nin kurtulması anlatıda bir sürprizdir. Karşılaştırmalı olarak, genellikle 18-19. yüzyıl civarında ilk peri masalları genellikle korkunç detaylara ve çok sayıda ölüm içerir. Ancak, ilginç bir şekilde, Disney tarafından yapılan daha yeni uyarlamalar hikayeyi neşeyle bitirme eğilimindedir.
Aşkla ve evliliğini düzeltme kararlılığıyla yeniden canlanan Eros, tanrıların kralı Zeus’a, ilk evlilikleri gizlice yapıldığı için evliliğinin meşru sayılması için başvurur. Zeus onun isteğini kabul eder. Hatta, Eros ile Psykhe’nin evliliği için tüm tanrıların hazır bulunmasını ister. Psykhe’ye ölümsüzlük bahşedilir ve İnsan Ruhunun Tanrıçası olur….
Bundan sonra da sonsuza dek mutlu yaşarlar.
