Dionysia Festivali ya da Bakkhanalia, Antik Yunanistan’da Dionysos/Bakkhos adına düzenlenen festivallerdi. Antik Yunanistan’da tiyatro kültürünün gelişmesini sağladığı gibi, toplumsal sınıfı alt üst etmesiyle özgür bir ortam yaratırdı.
Antik Yunanistan’ın altın çağındaki festivaller, özellikle Atina sakinleri için oldukça yoğun geçerdi. Şarap ve coşku tanrısı Dionysos, Atinalılara toplumsal kısıtlamalardan kurtulmak ve genellikle tabu olarak kabul edilen şeylerin tadını çıkarmak için harika bir bahane sağladı. Bu makalede, aşağıdaki soruları yanıtlamaya çalışarak Dionysos’un bu festivallerinden birkaçına bakacağız: Dionysos kültünün bu -genellikle gizli- etkinliklerinde tam olarak neler oluyordu ve Attika’nın antik vatandaşları bu festivalleri neden seviyordu?
Dionysos festivallerine katılanlar için tanrı bir kurtarıcıydı. Festivalin kısa süresi boyunca kadınlar, köleler ve hatta mahkûmlar, genellikle sadece Atinalı erkek vatandaşlara mahsus olan özgürlüğü ve bağımsızlığı deneyimleyebiliyorlardı. Dionysos’u Atina’da bu kadar popüler bir tanrı yapan ve insanların ona bu kadar abartılı bir şekilde tapınmasının nedeni de buydu. Tanrı onlara sadece acıyı dindiren şarap armağanını vermekle kalmamış, aynı zamanda toplumsal kısıtlamalardan kurtulmalarını da sağlamıştır.
Dionysos’un bu festivallerinin birçoğunun paylaştığı ortak özellik, onun asma ve bağcılık tanrısı olarak rolünün kutlanmasıydı. Dahası, hepsi de hasat kutlamalarını birleştirmiştir. İster asmaların en lezzetli ürünlerinden içmek ve şamatalı libasyonlar yapmak, isterse de tanrının bereket kutsaması amacıyla fallik alaylara katılmak olsun, bu ritüellerin birleştirici teması tanrının ölümlülere armağanı olan şarabı kutlamaktı.
1. Şehir Dionysia’sı: Büyük Atina Dionysos Festivali
Şehir Dionysia‘sı ya da Büyük Dionysia (ta megala Dionysia) her yıl Mart ayında Atinalı bir kült ismi olan Dionysos Eleuthereus onuruna düzenlenirdi. Pausanias, Yunanistan Tasvirleri adlı eserinde festivalin Pegasos adlı bir Dionysos misyoneri tarafından başlatıldığını öne sürmüştür. Şehir Dionysia’sının Atina’ya girişi büyük olasılıkla Dionysos kültünün M.Ö. 6. yüzyıl boyunca hızla yayılması ve popüler olmasıyla ilişkilidir. Her şeyden önce, bu Dionysos festivali kent sakinlerinin birçoğu için geleneksel toplumsal rollerin altüst edilmesine olanak sağlamıştır. Kutlamalar denizcilik sezonunun başlangıcında başlıyordu. Bu da pek çok yabancının şenlikler için zamanında şehirde olması anlamına geliyordu. Köleler ve mahkûmlar bile festival süresince serbest bırakılırdı.
Şehir Dionysia festivali, Dionysos’un ksoanon adı verilen ahşap bir büstünün ritüel alayıyla başlardı. Bu heykel şehrin sokaklarından geçerek tanrının tapınağına götürülürdü. Tören alayına katılanlar falluslar taşıyarak heykeli takip ederlerdi. Bu sırada, arkadan gelen bir oyuncu topluluğu Dionysos’un Atina’ya efsanevi gelişini yeniden canlandırırdı. Dionysos tapınağına varıldığında, festival katılımcıları kurban törenlerine katılırlar ve tanrıya ilahiler ve dithyramblar söylerlerdi. Tapınak alanında bir boğa, tanrıya kurban edilmek üzere başka bir ritüel alayı tarafından içeri götürülürdü. Daha sonra Dionysos’un heykeli meşale alayıyla Dionysos’un tiyatrosuna, oradan da şehre taşınırdı. Bu tören alayı ya da katagogia, Şehir Dionysia’sının resmi başlangıcını ifade ederdi.
Bugün bildiğimiz ünlü Yunan dramalarının çoğu ilk olarak festivalin tiyatro yarışmasının bir parçası olarak Dionysos Tiyatrosu‘nda sahnelenmiştir. Euripides‘in Bakhhalar ve Hippolytus gibi trajedilerinin yanı sıra Aristophanes‘in Kuşlar gibi komedileri de burada sahnelenmiştir.
2. Anthesteria: Hasat ve Dionysos Kültü
Dionysos’un bir diğer festivali de Anthesteria‘ydı. Bu üç günlük etkinlik hem Attika hem de İyonya’da kutlanırdı. Her yıl Şubat ayının sonunda gerçekleşirdi. Anthesteria’nın adı, fermantasyon süreci için kullanılan bir bağcılık terimi olan anthos teriminden türetilmiştir.
Antik dünya hakkında bildiklerimizin çoğu gibi, festivalin kökenleri de hala geniş çapta tartışılmaktadır. Bununla birlikte, festivalle ilgili antik çağlardan aktarılan bir anlatıya sahibiz. Philostratus, Heroicus adlı eserinde Anthesteria festivalinin bir geçiş töreni ritüeline benzediğini öne sürmüştür. Festivalde bebeklikten yeni çıkmış kız ve erkek çocuklar çiçekten taçlar takardı. Bu, asmanın olgunlaşması ve üzümlerin olgunlaşmasıyla benzerlik gösteriyordu. Anthesteria‘nın festival günleri Pithoigia (Yeni Şarabın Açılışı), Choes (Kavanozlar) ve Chytroi (Kaplar) olarak adlandırılırdı.
Festivalin her günü bir önceki akşam gün batımında başlardı. Bu da bütün gecenin mahsullerin şarabını içerek geçirilebileceği anlamına geliyordu.
Pithoigia, kentteki Dionysos kültünün merkezi olan tanrının mabedinin yakınında gerçekleşirdi. Burada vatandaşlar ve köleler tanrıya libasyon sunardı. Bir önceki hasattan elde edilen şarabı içerlerdi. İkinci gün, Choes, kentin her yerinde şarap içilerek kutlanırdı. Ve bir içki yarışmasıyla tamamlanırdı. Festivalin son günü olan Chytroi‘de ise kutsal törenlerin yapıldığı Dionysos tapınağı açılırdı. Bunlardan biri olan hieros gamos, başrahibin karısı basilinna’nın Dionysos ile sembolik bir evlilik yapmasını içeriyordu.
Basilinna ile tanrı arasındaki kutsal evlilik töreni bir bereket ritüeli olarak işlev görüyordu. Ayrıca Dionysos ile ölümlü eşi Ariadne arasındaki mitolojik birleşmenin dramatize edilmesiydi. Törenin kendisi gizliydi. Anthesteria’nın diğer faaliyetlerinin çoğunun gerçekleştiği Dionysos kültü tapınağında yapılmazdı. Bunun yerine Boukoleion‘da yapılırdı. Burası Atina’nın merkezindeki Prytaneion‘un ya da belediye binasının yanında başpiskoposun ofisi olarak hizmet veren bir yerdi. Bu arada, dini bir alay tanrının bir heykelini Boukoleion’a kadar götürürdü. Heykel gemi şeklindeki bir arabaya yerleştirilirdi. Bu eylem aynı zamanda Dionysos mitolojisinden bir sahne olan Dionysos ve korsanlar efsanesi yeniden canlandırılıyordu.
3. Lenaia: Kış Festivali
Atina takviminde yer alan bir diğer Dionysos festivali de kışın Ocak ayında düzenlenen Lenaia‘ydı. Şehir Dionysia’sı gibi bu da devlet destekli bir festivaldi ve çoğunlukla Atina’da ikamet eden nüfus katılırdı. Festival, Atina agorasının alt kısmındaki Dionysos kült tapınağında gerçekleşirdi. Daha önce bahsedilen iki Dionysos festivali gibi Lenaia da bir geçit törenini içeriyordu. Bu tören Atina arkhonu ya da arkhon basileus ve epimeletai ya da memurlar tarafından yönetilirdi. Bu törende tanrının sarmaşıklarla süslenmiş bir heykeli yer alır, ardından da kendinden geçmiş bir şekilde eğlenen ve dans eden bakkhant grupları gelirdi. Hem erkek hem de kadın katılımcılar tarafından yapılan bu dans ve şenlik, bu festivalin önemli bir parçasıydı. Ayrıca, Lenaian vazoları olarak bilinen Yunan çanak çömlekleri üzerinde günümüze ulaşan tasvirlerde, dans eden bakkhantların belirgin betimlemeleri yer almaktadır.
Alay tamamlandıktan sonra bir kurbanlık hayvanın ritüel olarak parçalanması olan sparagmos ayini gerçekleştirilirdi. Sparagmos da diğer pek çok Dionysos ritüeli gibi temellerini tanrının mitolojisinden almaktadır. Euripides‘in Bakhalar‘ında Pentheus‘un çılgın bakkhant’lar tarafından ölümcül bir şekilde parçalanması bu ritüele bir örnektir. Diğer Dionysos festivallerinde olduğu gibi Lenaia’da da ilahiler ve dithyramblar söylenir, tiyatro yarışmaları düzenlenirdi. Pek çok popüler trajedi ve komedi, yetkililerden oluşan bir kurul tarafından değerlendirilirdi. Bu heyet komedi ve trajedinin en iyi oyun yazarlarını galip ilan ederdi.
4. Kırsal Dionysia: Az Bilinen Dionysos Festivali
Kırsal Dionysia ya da ta kat’agrous Dionysia, Attika’da Aralık ayında kutlanan bir dizi küçük Dionysos festivaliydi. Bu Kırsal Dionysia‘lar çok daha eskiydi. Şehir Dionysia‘sına dönüşen festivalin temelini oluşturuyordu. Buna ek olarak, Şehir Dionysia’sı zamanla kırsaldaki muadilinden daha büyük ve daha gösterişli hale gelecekti. Ayrıca Kırsal Dionysia, Dionysos kültünün Atina çevresindeki büyük festival halkasının bir parçasını oluşturuyordu. Kırsal kesimde yaşayanlara, şehirdeki festival katılımcılarının Şehir Dionysia’sında yaşadıklarını yaşama fırsatı sunuyordu.
Kırsal Dionysia’nın başlangıç efsanesi Latin yazar Hyginus tarafından Fabulae adlı eserinde kaydedilmiştir. Hyginus, Eleutherai‘de Eleuther’in Dionysos ibadetini ve kültünü şehrine kabul etmeyi reddettiğini bildirir. Bunun üzerine Dionysos kralın kızlarını deliliğe sürüklemiştir. Kızlarının delirmesine tepki olarak Eleuther pes etmiştir. Ardından, Eleutherai’de tanrıyı onurlandıran festivali ve Dionysos tapınmasını başlatmıştır.
Diğer Dionysos festivallerinde olduğu gibi Kırsal Dionysia’da da birçok Dionysos ritüeli, tiyatro yarışması ve tören gerçekleştirilirdi. Bu festivalin en belirgin ritüeli, sonbaharda ekilen tohumların bereketini arttırmak için yapılan fallik alaydı.
Dionysos Şenliklerinde Kadınların Rolü
Antik Atina’nın sosyal ortamında kadınların kamusal ve dini hayatta yer almaları genellikle yasaktı. Çoğu kadın ancak bir erkek aile üyesinin ya da kyrios’un yakın gözetimi altında kamusal alana çıkabilirdi. Yine de kadınlar Dionysos Festivallerinin önemli katılımcılarıydı. Örneğin, Dionysia sadece kadınlar tarafından gerçekleştirilen gizli ritüeller içeriyordu.
Ayrıca, bu festivallerin çarpıcı bir özelliği de kadınların öne çıkması ve ritüeller sırasında oynadıkları önemli rollerdir. Şehir Dionysia’sının geçit töreninde, kanephoroi ya da ‘sepet taşıyıcılar’ tanrı için sunu sepetlerini taşırlardı. Dahası, Lenaia‘da kadınlar alaya bakkhant olarak katılırlardı. Son olarak, Anthesteria‘da arkhon‘un karısı ve on dört yaşlı kadın ya da gerairai kutsal bir evlilik töreni düzenlerdi.
