Artemis, Zeus ve Leto‘dan doğan en büyük ikizdi. Eskiler onun doğar doğmaz kardeşi Apollon‘u dünyaya getirmesi için annesine yardım ettiğine inanırlardı. Bu hikaye ona doğum tanrıçası olarak bir konum kazandırmıştır. Yine de tanrıçanın en belirgin özelliği bakire bir tanrıça olmasıydı. Diğer mitlerden, kırsal halk arasında çok saygı gören bu Yunan tanrıçası hakkında daha fazla bilgi edinebiliriz. Bu makale bu mitleri ve tanrıçanın temsillerini nasıl şekillendirdiklerini inceleyecektir.
ARTEMİS’İN KÖKENİ
Çoğu Yunan tanrısında olduğu gibi tanrıçanın adının etimolojik kökeni de tartışmalıdır. Bazı akademisyenlere göre tanrıça Yunan öncesi bir kökene sahiptir. Diğerlerine göre ise bu isim Frigya’dan gelen yabancı bir kökene işaret etmektedir. Ancak, Yunanca’da tanrıçanın adı için ikna edici bir etimolojik kök yoktur.
Antik Yunan edebiyatında tanrıçadan ilk kez Hesiodos söz eder. Teogoni‘de, Tanrı Zeus ve Titan Leto’dan doğan Apollon’un ikiz kız kardeşi olarak geçer. Zeus’un Leto ile evlilik dışı ilişkisini duyan Hera, Leto’nun çocuklarının doğumunu engellemek için harekete geçer. Hera, Leto’nun karada doğum yapmasının yasak olduğunu bildirir. Doğum sancıları başladığında, Leto Delos Adası‘na gitmeyi başarır. Ada anakaraya bağlı değildir ve bu nedenle Hera’nın kararına itiraz etmezler. Delos’ta Leto önce Artemis, sonra da Apollon adındaki ikizlerini doğurur.
Tanrıça, Homeros‘un İlyada destanında da önemli bir role sahiptir. Destana göre, Artemis Troyalıları kayırmış, bu da Hera ile aralarında büyük bir husumete neden olmuştur.
ARTEMİS’İN ETKİ ALANLARI
Apollon’un aksine Artemis’in çocukluğuna dair çok fazla efsane yoktur. Ancak Kallimakhos‘un (MÖ 305 – MÖ 240) genç tanrıçanın babası Zeus’la olan ilişkisini anlatan bir ilahisi vardır. İlahide Yunan tanrıçası Zeus’tan kızlığını sonsuza dek korumasına ve birçok isimle anılmasına izin vermesini ister.
Gerçekten de iffet Artemis‘in en bilinen özelliklerinden biriydi. Bakire bir avcı olarak genç kızların ve kadınların koruyucusuydu. Buna ek olarak, ilahi işlevleriyle ilgili birçok isim ve unvanla tanınırdı. Agroterê (avın), Pheraia (hayvanların), Orsilokhia (doğumda yardımcı) ve Aidoios Parthenos (en saygıdeğer bakire) olarak anılırdı. Kardeşi gibi tanrıça da ölümlü dünyaya hastalık getirme ve öfkesi dindikten sonra onu yok etme gücüne sahipti.
Kallimakhos‘un ilahisinde genç tanrıça babasından Kikloplar tarafından kendisi için yapılmış bir yay ve ok da ister. Bu şekilde erkek kardeşi okçu Apollon’un dişi eşdeğeri olabilir. Ormanlık alanda kendisine eşlik edecek iffetli perilerden oluşan bir maiyet talep eder. İlahide Kallimakhos, tanrıçanın bölgesini, tanrıçanın içinde yaşayacağı vahşi doğa olarak özlü bir şekilde belirler.
ARTEMİS’İN KUTSAL HAYVANLARI VE SEMBOLLERİ
İkonografide tanrıça genellikle kutsal hayvanları ve sembolleriyle birlikte temsil edilirdi. Artemis’in kutsal sembolleri yay ve oklardır. Tanrıça ayrıca genellikle bir sadak, av mızrakları, bir meşale ve bir lir ile birlikte görülürdü.
Artemis hayvanların kraliçesi olmasına ve tüm hayvanların onun krallığına ait olmasına rağmen, en kutsal hayvanı geyikti. Birçok antik tasvirde tanrıça geyiklerin çektiği bir arabaya binerken gösterilmiştir. Yaban domuzu tanrıçanın kutsal hayvanlarından bir diğeriydi ve genellikle ilahi gazabının bir aracıydı. Kötü şöhretli Kalydon yaban domuzunu intikam almak için göndermiştir. Bir başka kutsal hayvan da ayı ve özellikle de dişi ayıydı. Bu hayvan bazen tanrıçanın onuruna düzenlenen festivallerde bile yer alırdı.
Tanrıçanın gine kuşu ve keklik gibi birçok kutsal kuşu vardı. Kutsal bitkileri arasında selvi ağacı, amaranth, asfodel ve palmiye ağacı vardı. Tanrıçanın krallığı, iffetli yoldaşları perilerle birlikte dolaştığı ve avlandığı ormanlık alanlardı. Tanrıçanın ve çevresindekilerin mahremiyetine tecavüz etmeye cüret eden her kim olursa olsun, onun korkunç gazabına ve intikamına uğrardı.
ARTEMİS’İN İNTİKAMI
Tanrıçanın intikamı antik Yunan çömlekçileri ve ressamları arasında popüler bir konuydu. Bu intikamın en bilinen örneklerinden biri Artemis ve Aktaion efsanesidir. Antik kaynaklar arasında hikayenin en yaygın versiyonu, genç bir Thebaili avcı olan Aktaeon’un tanrıçayı perileriyle birlikte bir nehirde yıkanırken tesadüfen görmesidir. Aktaeon, bakire tanrıçayı tüm çıplaklığıyla gördüğü için tanrıça tarafından cezalandırılmıştır. Tanrıça, avcıyı bir geyiğe dönüştürmüş ve ardından kendi av köpekleri tarafından takip edilerek öldürülmüştür. Bu efsane tanrıçanın kutsal iffeti korumasının bir örneğidir.
Tanrıçanın intikamının bir başka ortak nedeni de ihanetti. Tanrıçanın bakire yoldaşlarından biri olan Kallisto böyle bir suç işlemiştir. Kallisto, Zeus tarafından kandırılmış ve baştan çıkarılmıştır. Bu birliktelikten hamile kalmış ama tanrıçadan korktuğu için söyleyememiştir. Ancak bir gün tanrıça ile birlikte nehirde yıkanırken sırrı açığa çıkmıştır. Tanrıça ceza olarak kızı bir ayıya dönüştürür ve bu formda Arkas adında bir oğul doğurur. Zeus’la olan ilişkisi nedeniyle, tanrı Kallisto’yu takımyıldızına dönüştürdü – Ayı veya Arktos.
Tanrıçanın intikamına dair anlatılan bir başka hikaye ise annesini Leto‘nun onurunu korumak için Niobidleri öldürmesidir. Boeotia’nın Thebai kraliçesi Niobe‘nin altı erkek ve altı kız olmak üzere on iki çocuğu vardı. Leto’ya, iki çocuk yerine on iki çocuk doğurduğu için daha üstün bir anne olduğunu söyleyerek övünür. Artemis ve Apollon, Niobe’nin sergilediği kibre kızarak, intikam almaya karar verirler. Apollon altın yayıyla altı oğlunu yok ederken, tanrıça ise gümüş oklarıyla altı kızını yok etti. Böylece Niobe, tanrısal ikizlerin annesine karşı küstahça böbürlenmesinin sonucunda çocuksuz kaldı.
ARTEMİS VE ORİON
Bakirelik yemini eden Artemis’in talipleri çok olmasına rağmen, hiçbir erkekle ilişki kurmayı kabul etmez. Onun için iffet her zaman ön plandadır. Ta ki Orion ile tanışana kadar. Orion ve Artemis‘in öyküsü hakkında çok farklı anlatımlar mevcuttur. Ancak en bilinen hikayeye göre, tanrıça, Orion’a aşık olur ve onun için yeminini bozmaya karar verir. Tanrıçayı kıskanan ikiz kardeşi Apollon, gölde yüzen ve küçücük bir taş gibi görünen Orion’u hedef göstererek, kardeşine okçuluk yeteneği konusunda meydan okur. Tanrıça, kendini kanıtlamak için bilmeden Orion’u öldürür. Bu da, tanrıça ile alakalı tek aşk öyküsünün trajik bir şekilde bitmesiyle sonuçlanır.
SANATTA ARTEMİS BETİMLEMELERİ
Arkaik dönemden beri Artemis’in antik Yunan çömleklerindeki tasvirleri doğrudan Pôtnia Therôn (Canavarlar Kraliçesi) olarak konumuyla ilişkilendirilmiştir. Bu tasvirlerde tanrıça kanatlı ve aslan ya da leopar gibi yırtıcı kedigillerle çevrilidir.
Klasik dönemde tanrıçanın tasviri, tıpkı Kallimakhos‘un ilahisinde betimlendiği gibi, dizlerine kadar uzanan kenarları işlemeli bir tunik giyen, vahşi doğanın bakire tanrıçası olarak konumunu gösterecek şekilde değişir. Vazo resimlerinde tanrıçanın başlıkları arasında bir taç, bir saç bandı, bir başörtüsü ya da hayvan postundan bir başlık yer alır.
Antik edebiyatta tanrıça son derece güzel olarak tasvir edilir. Pausanias Yunan tanrıçasını geyik derisine sarınmış ve omzunda bir ok sadağı taşıyor olarak tarif etmiştir. Ayrıca bir elinde bir meşale, diğerinde ise iki yılan taşıdığını da ekler. Bu tasvir tanrıçanın daha sonra meşale taşıyan tanrıça Hekate ile özdeşleştirilmesiyle bağlantılıdır.
Tanrıça, Roma döneminde Diana olarak bilinirdi. Daha sonraki antik çağlarda ise ay tanrısı Selene ile özdeşleştirilecektir. Bu özdeşleştirme belki de Trakya tanrısı Bendis’in Yunanistan’a girişiyle aynı zamana denk gelmiştir.
Artemis, Selene ve Hekate arasında kurulan bağlantılar Roma döneminde popüler bir tanrıça üçlüsü haline gelmiştir. Statius gibi Romalı şairler şiirlerinde üçlü tanrıçaya yer verirler. Ayrıca, tanrıça Giritli Britomartis ve Mısırlı Bastet gibi diğer kadın tanrıçalarla da benzer şekilde ilişkilendirilmiştir.
ARTEMİS KÜLTÜ
Artemis, vahşi doğayla olan ilişkisi ve yay kullanan bir bakire olarak konumu nedeniyle efsanevi Amazonların koruyucu tanrıçası olarak kabul edilirdi. Bu bağlantıyı aktaran Pausanias, Amazonların tanrıça için birçok tapınak ve mabet kurduğunu belirtir. Benzer şekilde, tanrıça Apollon ile birlikte efsanevi Hyperboreanların da koruyucusu olacaktır. Yunanistan’da tanrıçaya avcılık ve vahşi hayvanların tanrıçası ve aynı zamanda kadınların ve kızların koruyucusu olarak tapılırdı. Tapınakları ve mabetleri Yunanistan’ın her yerinde, özellikle de kırsal bölgelerde bulunuyordu.
Tanrıçaya tapınma en çok Arkadya’da popülerdi ve burada tanrıçaya adanmış tapınak ve mabetler, Yunanistan’ın diğer yerlerinden daha fazlaydı. Bir başka popüler kült alanı da Atina’daydı. Gizemli Brauronian tanrıçanın tapınağı bulunurdu. Bazı akademisyenler tanrıçanın bu versiyonunun Yunan efsanesinin bir tanrıçası olan Tauris’in orgiastik bir gizem kültünden geldiğine inanmaktadır. Bir başka efsaneye göre, Iphigenia ve Orestes onun heykelini Yunanistan’a getirmişler ve ilk olarak Attika’daki Brauron’a koymuşlardır, Brauronia tanrıça adını buradan almıştır. Sparta’da Artemis Orthia olarak adlandırılmış ve burada bereket tanrıçası ve avcı olarak tapınılmıştır. Kanıtlar Artemis Orthia Tapınağı’na bırakılan adaklara dayanmaktadır.
Tanrıçanın tasviri antik çağ boyunca değişmiş ve tanrıça birçok rol ve ilahi görev üstlenmiştir. Gücü, vahşi doğadan çocuk doğurmaya kadar uzanıyordu. Avcılıktaki becerisi ve hayvanlar üzerindeki hakimiyetiyle hayranlık uyandıran tanrıçaya, toplumdaki özgürlüklerini simgeleyen genç kızlar ve kadınlar tarafından tapınılırdı.
Kaynak için tıklayınız.
