Aias ya da Ajax oyunu, Sofokles’in günümüze ulaşan yedi oyunundan biridir. Sofokles bilindiğine göre dindar biridir; bundan dolayıdır ki oyunlarında karakterler tanrılar karşısında çaresizdirler.
Aias, Sofokles’in günümüze ulaşan en eski tragedyasıdır. MÖ 450–442 arasında yazıldığı tahmin edilmektedir. Aias, Salamis Kralı Telamon ile Periboia’nın oğludur. Akhilleus ise kuzendir. Akhilleus’un babası Peleus ile Telamon kardeştir. Aias, Akhilleus’tan sonra Akha Ordusunun en güçlü askeridir. On iki gemisi ile Truva Savaşı’na katılmıştır. Akha ordusunda iki Aias vardır; diğeri Lokrisli Oileusoğlu’dur. Onları birbirlerinden ayırmak için Telamon oğlu Büyük Aias (Great Ajax) olarak tanınır.
Aias’ın kalkanı, Homeros‘un destanı İlyada’da uzun uzun anlatılır.
Aias yaklaştı kule gibi kalkanıyla, usta derici Tykhios yapmıştı o tunç kalkanı, kalkan yedi kat tosun derisindendi, Tykhios Hyle’deki evinde otururdu, yedi kat tosun derisinden yapmıştı bu parlak kalkanı bir kat da tunç geçirmişti yedincinin üstüne.
İlyada, Homeros
Aias ve Hektor savaşırlar ama bu düelloda kimse kazanamaz. Bunun üzerine birbirlerine hediyeler verirler. Aias’ın ve Hektor’un sonu bu hediyelerden olur.
Gel, değerli armağanlar verelim birbirimize, şöyle desin Akhalarla Troyalılar: Yürek yakan kinle dövüştüler, ama gene de dostça anlaşıp ayrıldılar.” Böyle dedi, ona gümüş kakmalı bir kılıç verdi, kılıcın hem kını vardı, hem iyi kesilmiş kemeri. Aias da ona bir kuşak sundu, pırıl pırıl kırmızı benekli.
İlyada, Homeros
Akhilleus öldükten sonra, Akhilleus’un silahlarının nasıl paylaşıldığına dair üç farklı hikaye vardır:
Miletoslu Arktinos, Küçük İlyada: En korkulan Akha Savaşçısını belirlemek üzere Truva’ya casuslar gönderilir
Midilli Leshes, Aithiopis: En korkulan kişiyi Truvalı tutsaklara sorarak belirleme
Pindaros, Nemea: Akhalar bu konuda oylama yapar ve oylar sayılırken hile yapılır.
Sofokles üçüncüyü doğru kabul eder. Her durumda, silahların Aias yerine Odysseus’a verilmesi kararlaştırılır. Böylece Aias, Akhalara çok kızar ve onlardan intikam almaya çalışır.
Ordunun en güçlüsü Akhilleus ve Aias olduğu için, onların karargahları en iki uçta bulunmaktadır.
Salamis Adası, Atina’ya yakın bir konumdadır ve Gaia ile Hephaistos’un oğlu Erechtheseus’u ataları olarak kabul ediyorlardı.
Koro, Odysseus’u, Sisifos’un dölü diye anar. Bunun sebebi Korinthos’un kurucusu olan Sisifos, Odysseus’un annesi Antikleia ile, babası Laertes ile evlenmeden önce beraber olmuştu. Bu yüzden Odysseus’un Sisifos’un oğlu olduğuna dair söylentiler mevcuttur.
Nicolas Poussin (1594–1665) Aias’ın Ölümü
Karakterler
Athena – Tanrıça
Odysseus – İthaka Kralı
Aias – Salamis Kralı
Koro – Salamis Adalı tayfalar
Tekmessa – Aias’ın eşi, Truvalı esir kadın
Teukros – Aias’ın kardeşi
Agamemnon – Akha ordusunun komutanı
Menelaos – Sparta Kralı
Haberci
Prologos
Sahne, Aias’ın çadırının önünde açılır.
Athena theologeion’da (Antik tiyatrolarda tanrıların konuşması için yukarıda bir balkon bulunurdu. Sofokles bu balkonu nadiren kullanırdı) durmaktadır. Yaklaşan Odysseus’u görür. Athena, Odysseus’un koruyucu tanrıçasıdır. Ona burada sinsice ne aradığını sorar. Odysseus, akşam birilerinin Akhaların sürülerini katlettiğini öğrendiğini ve Aias’tan şüphelendiğini tanrıçaya açıklar. Athena, şüphelerinde haklı olduğunu akşam Aias’ın çıldırdığını ve hepsini öldürmek için onların çadırlarına koştuğunu anlatır. Tanrıça, Aias’ı fark edip, kandırmış ve Akhalara saldırdığını sanmasını sağlayarak, sürüye saldırtmıştır. Aias’ı çadırından dışarı çıkması için çağırır.
Aias elleri kanlı ve çıldırmış olarak çadırından çıkar. Ama Athena’nın etkisi ile Odysseus’u görmez. Athena ona ne yaptığını sorar. Aias, Agamemnon ve Menelaos dahil Akhaları öldürdüğünü, Odysseus’u ise içeride tuttuğunu ve ona işkence ederek öldüreceğini anlatır. Halbuki içeride tuttuğu yaralı bir hayvandır. Odysseus, bu adam kendi düşmanı olsa bile düştüğü çılgınlığa üzülür. Athena onu, diğerlerine haber vermesi için gönderir.
Aias’ın Ölümü, The Death of Ajax — Antonio Zanchi (1631–1722)
Epeisodion 1:
Phrygialı Teleutas’ın kızı Tekmessa Akhalara esir dümüş ve Aias ile evlenmiştir. Çadırdan çıkar ve Aias’ın düştüğü çılgınlığı Koroya anlatır. Çadırında elleriyle öldürdüğü hayvan sürüsü bulunmaktadır. Hatta bir koçu çılgıncasına kırbaçlamıştır. Ancak şimdi kendisine gelmiştir ve yaptıklarının farkına vardığı için dehşet içindedir. Tekmessa her şeyi teker teker anlatır koroya. Aias’ın kendisine bir şey yapacağından korktuğunu belirtir.
Çadırdan, Aias’ın iniltileri gelir. Tekmessa çadırın kapısını açar. Aias hayvanların ölüsü arasında oturmaktadır. Koro’dan kendisini öldürmeye yardım etmelerini ister. Agamemnon ile Menelaos’u öldüreceğine, suçsuz hayvanları öldürmüştür ve herkese rezil olmuştur. Akhilleus olsaydı, silahlarını ona vereceğini belirtir. Her şeyin sebebinin Athena olduğunu da ekler.
Babası Telamon, zamanında Herakles ile Truva’yı savaşta yenmiştir. Truva Kralı Priamos’un kız kardeşi Hesione’u cariye olarak kendisine almıştır ve ondan Teukros isimli bir oğulları olmuştur. Ama Aias, babasından yıllar sonra buraya gelmiş ve böyle bir çılgınlığın içine düşmüştür. Şimdi ganimet olmadan eli boş babasının yanına dönmek ona yakışmayacaktır. Bir çıkış yolu bulmalıdır.
Tekmessa ve Koro, ona bu düşüncelerden kurtulması için yalvarır. Tekmessa eğer o ölürse kendisinin ve oğlunun Akha ordusuna köle olacağını söyler. Aias oğlunu çağırtır ve onu kardeşi Teukros’a emanet ettiğini, kendisi öldükten sonra da babası Telamon’un ona bakmasını istediğini açıklar.
Epeisodion 2:
Aias, çadırdan çıkar ve yaptıklarından arınmak için yakındaki çaya gideceğini söyler. Artık aklı başına gelmiştir. Atreusoğulları ile daha fazla kavga etmeyecektir. Aias ayrıca ayak basılmadık bir yere vardığında da kılıcını gömecektir. Bu kılıcı ona Hektor hediye etmiştir; bütün gün süren düelloda berabere kaldıkları için. Ancak düşmandan gelen hediyeden yarar gelmeyeceği eski bir Yunan inancıdır. Aias için de gerçekten öyle olmuştur. Böylece sahneden çıkar.
Ardından Koro, Aias’ı daha iyi gördükleri için neşelenir.
Epeisodion 3:
Sahneye haberci girer. Aias’ın kardeşi Teukros, Mysia’dan dönmüştür. Başkomutan çadırına uğrayınca, çılgın Aias’ın kardeşi olduğu için Argoslular onu öldürmek istemişler. Bu yüzden kavgaya tutuşmuşlardır. Yaşlılar araya girerek kavgayı durdurmuştur. Teukros bunun üzerine kahin Kalkhas ile görüşmüştür.
Kalkhas ona Aias’ın iki kere hybris yani tanrılara kibirli davrandığını belirtmiştir. Bunlardan ilki babası Telamon onu savaşa uğurlarken yanına bir tanrıyı da alması gerektiğini söylediğinde; zayıfların bile tanrıların yardımı ile kahraman olabileceğini ama kendisinin onlara ihtiyacı olmadığını söyleyerek yapmıştır. İkincisi ise savaş esnasında Athena ona emir verdiğinde; kendisinin savunduğu kanadın asla kırılmayacağını bu yüzden tanrıçanın gidip başkalarına yardım etmesi gerektiğini söyleyerek yapmıştır. Bunun içindir ki Athena’nın gazabına uğramıştır. Bütün gün çadırdan çıkmazsa belki bundan kurtulabileceğini; çünkü tanrıçanın gazabının uzun sürmediğini söyler Teukros’a. Böylece Teukros’ta Aias için hemen bir haberci gönderir.
Ancak haberci geldiğinde Aias’ın çoktan gittiğini öğrenir ve geciktiği için üzülür. Böylece koro dahil herkes Aias’ı aramak için sahneden çıkar. (Koronun sahneden çıkması Yunan Tragedyalarında çok nadir rastlanır)
Sahne ıssız bir kumsalda tekrar açılır. Aias, kılıcını dimdik gömmüştür. Hayata veda ederek, kendisini kılıcının üzerine atar ve intihar eder.
Tekmessa ve koro sahneye girer ve Aias’ı aramaya başlar. En sonunda Tekmessa onun cesedini bulur. Koro her şeyin sebebinin o silahların ödül olarak verileceği kahramanlık yarışması olduğunu söyler.
Epeisodion 4:
Teukros sahneye girer. Abisinin öldüğünü öğrenince çok üzülür. Ne yapacağını bilemez. Nasıl Salamis’e yanında bir de abisinin köle bir kadından olma çocuğuyla dönecektir? Babası Telamon, onu mirasa konmak için abisini suçlamayacağı ne malumdur?
(Mitolojik hikayelere göre gerçekten Telamon, Teukros’u böyle suçlar ve kovar. Teukros, yeğeni ile birlikte Kıbrıs’a giderek, Salamis kentini kurar. Gerçekten de böyle bir kent kurulmuştur.)
Aias’ın ölümünün Hektor’dan gelmesi ne acıdır.Hektor da aynı şekilde, Aias’ın hediye ettiği kemerle Akhilleus tarafından savaş arabasına bağlanıp yerde sürüklenerek son nefesini vermiştir.
Sahneye Menelaos girer ve derhal cesedi bırakmasını ister. Aias’ın Akhalara dost olduğunu sandıklarını ama onun hepsini kılıçtan geçirmek istediğini ve bir tanrıçanın yardımıyla bu hiddetinin hayvan sürülerine yöneltildiğini belirtir. Bu yüzden cesedi sahilde kuşlar tarafından yenmesi için terk edilecektir. (Ceset uygun şekilde gömülmezse, ruh iki dünyada da huzur bulamaz.) Aias hayattayken onların emirlerine uymamaktadır, eğer emirlere uyulmazsa disiplin sağlanamaz. Aias kibirli ve küstah olduğu için cesedi böyle terk edilecektir.
Teukros, Aias’ın hür olduğunu, dolayısıyla ona ve ordusuna böyle emir veremeyeceğini söyler. Zamanında kırk altı kral Helen’e talip olmuştur. Babası onların düşmanlığından korktuğu için, Odysseus’un tavsiyesine uyarak damadı Helen’in seçmesine ve diğerlerininde buna saygı göstererek bu evliliği koruyacağına yemin etmesine karar verilmiştir. Aias da talip olanlar arasındadır ve bu yemin dolayısıyla Truva’ya gelmiştir.
Teukros, Menelaos’a seçimde hile yaptığı için Aias’ın ona sinirli olduğunu ve hala o hayattayken; onlar için savaşmaya gelen Aias’ın cesedine böyle bir saygısızlık yapılmaması gerektiğini söyler. Ardından, Menelaos’u kovar.
Eksodos
Sahneye Agamemnon girer ve Teukros’u aşağılamaya başlar. O ki bir köledir ve haddini bilmelidir. Hakemlerin kararına bu şekilde karşı gelinirse bir düzen kurulamaz. İri cüsseliler değil, her zaman akıllılar galip gelir. Teukros da aklını başına devşirmezse sonu abisi gibi olacaktır.
Teukros sinirlenir. Savaşta kaç kere onları kurtaran Aias olmasına rağmen nasıl bu kadar kolay unutulabilir? Ayrıca kendisi değil midir ki barbar Frig soyu Tantalos’tan gelen? Babası değil midir özkardeşine kendi çocuklarını yediren? Annesi de Giritli bir yabancıdır ve babası başkasıyla yattı diye onu denize atmıştır. Böyle bir soydan gelen biri, Teukros’un soyuna laf etmemelidir. Teukros, Telamon’un oğludur. Herakles, Telamon’a yiğitliği dolayısıyla Truva Kralı Laomedon’un kızı Hesion’u vermiştir. Yani annesi bir prensestir.
Sahneye Odysseus girer; bağırışmaları duymuştur. Odysseus, Agamemon’a Aias’ın ölüsünü gömmesi gerektiğini çünkü gerçekten Akhilleus’tan sonra en önemli kahramanın o olduğunu söyler. O artık ölüdür ve tanrıların yasasına uyup, gömülmelidir. Kısa süre atışırlar ama Agamemnon ölünün gömülmesine ikna olup sahneden çıkar.
Koro ve Teukros, Odyseus’un davranışı dolayısıyla ona saygı duyarlar. Odyseus cenazeye yardım etmek istese de Teukros ölüyü gücendirmemek için kabul etmez ama dost olurlar. Böylece Odyseus sahneden çıkar ve kalanlar cenaze hazırlıklarına başlar.
